مسأله مستضعف فکرى

پرسشى که در این جا مطرح مى شود این است که تکلیف کسانى که به دلیل قرار گرفتن در شرایطى خاص نمى توانند حقایق اسلام را تشخیص دهند، چیست؟ شاید تصور این حالت براى امثال من و شما خیلى آسان نباشد، اما اگر یک مقدار چشممان را بازتر کنیم خواهیم دید که اکثریت مردم روى زمین را این گونه افراد تشکیل مى دهند. شرایط بسیارى از جوامع طورى نیست که مردم همه حقایق را درک کنند. اگر خدا بر ما منت گذاشته و این معارف را به ما عنایت فرموده است تا ایمان واقعى پیدا کنیم و حقایق اسلام را بشناسیم، باید بسیار شکرگزار باشیم. بسیارى از مردم در شرایطى واقع شده اند که خیال مى کنند حقیقت آن است که آنها مى گویند و جز آن نیست. براى مثال بسیارى از فرقه هاى اسلامى در کشورهاى غیر شیعه نشین هستند که به دلیل انس زیاد با شرایط محیطى ـ اجتماعى خودشان، اصلا تصور نمى کنند راه دیگرى صحیح باشد. آنها شیعیان را مشرک مى دانند و معقتدند قرآنِ شیعیان قرآنى دیگر است، شیعیان نماز نمى خوانند و اگر هم بخوانند، چیز دیگرى است و با نماز مسلمانان تفاوت دارد! و... . حتى روایت مجعولى به این مضمون درست کرده اند که شیعه ها معتقدند جبرئیل امین خیانت کرده و به جاى این که وحى را به امیرالمؤمنین(علیه السلام) نازل کند، اشتباهى به پیغمبر(صلى الله علیه وآله) نازل کرده است! از این رو آنها ]شیعیان![ وقتى نمازشان تمام مى شود، به جاى گفتن الله اکبر، سه مرتبه مى گویند: «خان الامین»! یعنى ـ نعوذ بالله ـ جبرئیل امین خیانت کرده است! آن چنان تبلیغات گسترده اى بر ضد شیعه صورت گرفته است که اگر ما هزار بار قسم بخوریم که چنین چیزهایى واقعیت ندارد، و حتى یک نفر شیعه نیز در کشور ما چنین کارى انجام نمى دهد، آنها باور نمى کنند. چنین کسانى اصلا درصدد بر نمى آیند که ببینند تشیع حقّ است یا باطل.

اکنون فرض کنیم کسانى به دلیل قرار گرفتن در چنین شرایطى، ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را قبول نداشته باشند، و خلفاى ثلاثه را حق و حضرت على(علیه السلام) را هم خلیفه چهارم بدانند; چنین افرادى آیا بهشتى هستند یا جهنمى؟ آیا آن روایتى که مى گوید: اگر کسى ولایت ما را نداشته باشد به جهنم مى رود، شامل این افراد نیز مى شود یا خیر؟

به این گونه افراد که اصلا احتمال حقانیت مذهبى دیگر به ذهنشان نمى آید، اصطلاحاً «مستضعف» مى گویند. مستضعف، به اندازه استضعافش معاف و معذور است. البته اگر فردى در یک امر فرعى استضعاف داشت، معنایش این نیست که مستضعف مطلق است. اگر کسى فقط در بعضى از مسایل اعتقادى مستضعف باشد، به هر اندازه که حجت برایش تمام شده باشد ـ چه از راه عقل و چه از راه نقل ـ به همان اندازه مسؤول است.

بنابراین ملاک سعادت انسان ایمان است، به شرط آن که تا آخرین لحظه آن را حفظ کرده باشد. ایمان وقتى باقى مى ماند که انسان به لوازم آن ملتزم باشد، در غیر این صورت به تدریج ضعیف مى شود و از بین مى رود. حتى ممکن است خود فرد نیز متوجه نشود که کافر شده است، اما ته دلش مى بیند شک و تردید دارد و برخى از احکام الهى را نمى تواند قبول کند. عملِ تنها بدون ایمان گرچه مى تواند آثارى در دنیا داشته باشد، اما فایده اى براى آخرت ندارد.

اکنون آیا کسانى که اعتقادات صحیح و کاملى دارند; یعنى علاوه بر این که سایر اصول دین را قبول دارند، به امامت ائمه معصومین(علیهم السلام) معتقدند، اما گاهى هم مرتکب گناهى شده اند، آیا ما باید با آنها دشمن شویم و طردشان کنیم؟ تمام انسان ها که معصوم نیستند. مسلّماً تعداد معصومان از غیر معصومان بسیار کم تر است. البته اگر کسى تجاهر به فسق دارد، نباید با او معاشرت کنیم. اگر کسى داراى بعضى از صفات زشت است، خوب نیست انسان با او رفاقت کند; زیرا ممکن است خودش نیز به آن صفات زشت مبتلا گردد. اما نباید به او فحش و ناسزا بدهد، بلکه باید نسبت به او دلسوزى داشته باشد و سعى نماید او را ارشاد کند و با تضرع و زارى از خداوند بخواهد که خدا توفیقش دهد تا گناهانش را ترک و توبه کند.

در هر حال اگر کسانى ایمانشان را حفظ کنند، بالاخره به بهشت مى روند. البته این سخن بدین معنا نیست که ایمان تنها کافى است و گناه هیچ اثرى ندارد: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ. وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ;¹ هر کس به قدر ذره اى کار نیک کرده پاداش [آن را خواهد دید و هر کس به قدر ذره اى کار زشتى مرتکب شده کیفر آن را [خواهد دید.

هیچ کارى بى حساب نیست. شفاعت هم نصیب کسانى مى شود که لیاقت شفاعت را کسب کرده باشند و باید توجه داشت که ارتکاب بعضى از گناهان باعث از بین رفتن لیاقت شفاعت مى گردد. امام صادق(علیه السلام) در آخرین لحظات حیات پربرکتشان فرمودند، به اهل بیت و دوستان من بگویید: اِنَّ شَفاعَتَنا لَنْ تَنالَ مُسْتَخِفّاً بالصَّلاة;² کسى که نماز را سبک بشمارد، مشمول شفاعت ما نمى شود. بنابراین همان طور که توبه موجب آمرزیده شدن گناهان مى شود، برخى از کارهاى دیگر انسان نیز مى تواند استحقاق شفاعت برایش ایجاد کند یا قابلیت شفاعت را از وى سلب کند.

1. زلزله (99)، 7ـ8.

2. بحارالانوار، ج 82، ص 235.