خدا بندگانى دارد که واقعاً دوستش مى دارند. آنها دوستى خدا را با هیچ چیز عوض نمى کنند، دنبال فرصتى مى گردند تا با او خلوت کنند و به راز و نیاز با او بپردازند. یکى از اعاظم از مرحوم شیخ انصارى(رضی الله عنه) نقل مى کرد که روزى شیخ در گرماى تابستان وارد منزل مى شود. تشنگى به شیخ فشار آورده بوده و طلب آب مى کند. (شاید دیده یا شنیده باشید که آن وقت ها در نجف یخ و یخچال نبود، مشربه ها و کوزه هایى بود که آنها را داخل سرداب ها آویزان مى کردند تا از خنکى سرداب، قدرى خنک شود.) در این فاصله شیخ با خودش مى گوید: خوب است دو رکعت نماز بخوانم. تصور کنید ظهر تابستان نجف با گرماى 50 درجه، شیخ هم خسته از درس برگشته، گفته برایش آب بیاورند، اما در این فاصله بى کار نمى نشیند. از قضا وقتى شیخ مشغول نماز مى شود، حالى پیدا مى کند و در نماز، یکى از سوره هاى طویل قرآن را مى خواند. تا وقتى نماز شیخ تمام شود، مدتى طول مى کشد. وقتى مى خواهند آب را تناول کنند مى بینند گرم شده است. در نهایت، از همان آب گرم کمى مى خورند و دنبال کارشان مى روند.
آرى! امثال شیخ انصارى همین که فرصتى پیدا مى کنند، به نماز مى ایستند، گویى محبوبشان را پیدا کرده اند، آن هم با چه انسى! آنقدر از این نماز لذت مى برند که تشنگى را فراموش مى کنند.
اینها واقعیت دارد. این حکایت از آن دارد که این مرد بزرگ چقدر با خدا انس داشته است. ما فقط رسائل و مکاسب شیخ انصارى را مى شناسیم و کم تر به مقامات معنوى او معرفت داریم. باید از خدا بخواهیم که بهره اى از این معرفت ها را به ما هم مرحمت کند تا قدر عمرمان را بیش تر بدانیم، بهتر در مسیر بندگى خدا قدم برداریم و بیش تر به اهل بیت(علیهم السلام) شباهت پیدا کنیم، تا ان شاءالله مشمول شفاعت آنها واقع شویم.
آیا واقعاً چنین چیزى ممکن است؟ شاید تصورش کمى براى ما دشوار باشد، اما نباید هرچه را براى ما میسّر نیست غیر ممکن بشماریم. کسى که فکر کردنش را یک وسیله وابزار مى داند براى این که علم را از خدا دریافت کند، چطور ممکن است از او غافل شود؟ او تمرین کرده که همه معارف را از دست خدا بگیرد. مگر ممکن است خدا را غایب ببیند؟ اگر او با کسى صحبت مى کند، توجه دارد که خدا خواسته تا این مطالب به زبان او جارى شود و کسانى هدایت شوند و راه خدا را پیدا کنند. او مى داند که در حضور خدا است و به امر خدا این سخنان را مى گوید. چنین کسى هیچ گاه از خدا غافل نمى شود. خدا چنین بندگانى دارد. اگر ما آنها را نمى شناسیم دلیل بر این نیست که وجود ندارند. به وجود همین ها است که خدا برکاتش را بر مردم نازل مى کند; شیعیان خالصى که به برکت آنها آفات و بلیّات از اهل زمین برداشته مى شود.
براى این که این مسایل به ذهنمان نزدیک تر شود، مى توانیم از مواردى که شاید براى خود ما هم گاهى پیش آمده باشد مثال بزنیم. مثلا کسى که ـ خداى نخواسته ـ عزیزى از دست داده باشد، وقتى در کلاس حاضر مى شود دائماً حواسش پیش عزیز از دست رفته است. درس مى خواند، گوش مى دهد، مباحثه هم مى کند، اما عمق دلش پیش او است. یا مثلاً کسانى که در آتش محبت و عشق به محبوبى مى سوزند، در عین حال که به کارهاى روزمره شان مى پردازند اما ته دلشان متوجه محبوبشان است. کسانى هم که خدارا شناخته اند، جمال و جلال الهى را کم تر از مخلوقاتش نمى دانند. به همین دلیل، بیش از آن که به مخلوقات محبت پیدا کنند، به خدا محبت مىورزند و وقتى محبت پیدا شد دل نمى تواند سراغ محبوب نرود; زیرا به طور طبیعى، دل متوجه محبوب است: الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ;1 مؤمنان محبتشان به خدا بیش تر از دیگران است.
پس باید از خدا بخواهیم، از دستورات اهل بیت(علیهم السلام) هم استفاده کنیم، هم چنین به آنها متوسّل شویم، تا به برکت این انوار مقدس، خدا دل هاى ما را به نور معرفت و محبت خود روشن کند. اگر چنین سعادتى نصیب انسان شود و محبت خدا در دلش جا بگیرد و ریشه بدواند، آن وقت یاد خدا کردن کار مشکلى نیست که برعکس، اگر لحظه اى غافل شود مثل این است که گم شده بزرگى دارد.
1. بقره (2)، 165.
شاید تصور کنیم بالاتر از آنچه تا به حال گفتیم دیگر فرض ندارد و کسى نیست; اما این تصور اشتباه است. افرادى هستند که آنچه را ما عبادت مى دانیم و دلمان خوش است که خدا توفیق انجامش را به ما داده است، گناه مى دانند; که حسناتُ الابرار سیّئات المقرّبین.
یکى از بهترین کارهایى که در صدر اعمال خوب ما قرار دارد نماز است; که فرمودند الصّلوةُ عمودُ الدّینِ،1 الصّلوةُ خیرُ موضوع2 والصّلوةُ قربانُ کلِّ تقىّ.3 اما آیا نمازهاى ما چنین شأنى دارند؟ اولیاى خدا از نمازهایى که ما مى خوانیم استغفار مى کنند و آنها را براى خودشان گناه مى دانند. این گونه نماز خواندن در شأن اولیاى خدا نیست. مقدار وقتى را که ما در 24 ساعت صرف خواندن نماز مى کنیم حتى به یک ساعت هم نمى رسد. همین یک ساعت هم غالباً با توجه کامل همراه نیست. اگر نماز سخن گفتن با خدا است، باید از توجه به غیر مبرّا باشد. کمال بى ادبى است که به هنگام سخن گفتن با خدا دل و قلبمان جاى دیگر باشد. تصور کنید که یکى از دوستانتان با شما صحبت مى کند، اما در بین صحبت پشتش را به طرف شما و رویش را به طرف دیگر مى کند; آیا این کار را بى حرمتى و اهانت به خودتان تلقى نمى کنید؟ هنگام نماز هم که رویمان را به طرف خدا مى کنیم، اگر دلمان متوجه چیز دیگرى باشد، در واقع به خدا پشت کرده ایم. خداوند جسم نیست که رو و صورت ما به طرف او باشد، بلکه دل ما باید به طرف خدا باشد. وقتى دلمان متوجه او نیست مثل این است که رویمان را از او برگردانیده ایم. در این صورت، آیا چنین نمازى استحقاق ثواب دارد؟ آیا باز هم باید به خودمان ببالیم که چنین عبادتى کرده ایم؟ یا باید شرمنده باشیم که چقدر بى ادب بوده ایم؟
در روایتى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده است که مى فرماید: کسى که در نماز توجهش به غیر خدا است، آیا نمى ترسد از این که خداوند او را به صورت الاغى مسخ کند؟4آنهایى که از ما بالاترند وقتى اعمال خود را محاسبه مى کنند، براى مثال، از خود مى پرسند، نماز صبحى که خواندیم، یا دعا و قرآنى که خواندیم، چقدر با حضور قلب و توجه به خدا همراه بود؟ به این دلیل، همیشه استغفار مى کنند; چون مى بینند چیزى ندارند که عرضه کنند، حتى در جایى که خواسته اند با محبوبشان انس بگیرند، بى ادبى کرده اند.
البته امثال بنده در این سطح نیستیم، اما توجه به این مقامات کم ترین فایده اش این است که بدانیم که هستیم و چه مى کنیم و به این عبادت هاى دست و پا شکسته خود مغرور نشویم. اگر یک شب موفق شویم دو رکعت نافله بخوانیم، شیطان ما را وسوسه مى کند و دچار عُجب مى شویم که عجب عبادتى کرده ایم! اولیاى خدا نه از گناهانشان، که از ذکر و عبادتشان نیز به درگاه خداوند استغفار مى کنند. ما هم باید از خدا بخواهیم به ما توفیق دهد گاهى به آنها شباهتى پیدا کنیم. تشیّع و پیروى کردن از اهل بیت(علیهم السلام) یعنى این که انسان سعى کند شباهتى به آنها پیدا کند. حضرت على (علیه السلام) مى فرماید: اَلا اِنّکم لا تَقْدِرونَ على ذلک و لکن اَعینونی بِوَرَعٍ وَ اجْتهادٍ و عفّةٍ وسِدادٍ;5 بدانید که شما قدرت آن را ندارید( که مثل من به قرص نان و جرعه آبى بسازید) ولى با اجتناب از محارم، کوشش، پاک دامنى و خودنگه دارى مرا یارى رسانید. باید تلاش کنیم مثل آنها بشویم. انسان وقتى بداند چنین افرادى هم وجود دارند، از خدا مى خواهد به او توفیق دهد که گاهى از این حالات پیدا کند.
به هر حال، یکى از مراتب محاسبه این است که بعضى از بندگان خدا توجه به غیر خدا را «در هر حالى» براى خودشان گناه مى دانند، همان طور که توجه به غیر خدا در نماز، براى مقربان گناه است و نمازهاى امثال بنده، جزو سیئات آنها به شمار مى آید.
البته مقرّبان هم درجاتى دارند، حتى انبیا(علیهم السلام) نیز در یک مرتبه نیستند و با یکدیگر فرق دارند: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ;6 بعضى از پیامبران را بر بعضى دیگر برترى بخشیدیم. بعضى از اولیاى خدا اگر توجهى به غیر او پیدا کنند آن را براى خودشان یک گناه مى دانند; زیرا همیشه در حضور خدا هستند; در حالى که ما فقط نماز را حضور در مقابل خدا مى دانیم و در حالات دیگر، به فکر کار، درس، بحث، خانه و فرزندمان هستیم. خودمان هم طمعى نداریم که در اوقات غیر نماز توجهى به خدا داشته باشیم. اما بعضى از بندگان خدا همیشه او را حاضر مى بینند; بنا به فرمایش امام راحل(رحمه الله)، عالم را محضر الهى مى دانند و همیشه خودشان را با خدا روبرو مى بینند. بنابراین اگر توجهى به غیر او پیدا کنند و قلبشان از او منصرف شود، استغفار مى نمایند. خداوند در وصف آنان مى فرماید: رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ;7 مردانى که تجارت و معامله، آنان را از یاد خدا غافل نمى سازد. این مقام بسیار عالى است. هستند در میان طلبه ها کسانى که در حین درس و بحث از یاد خدا غافل نیستند، وقتى هم که در عمق تفکراتشان هستند و مى خواهند یک مشکل علمى را حل کنند، آن جا نیز دلشان با خدا است.
1. بحارالانوار، ج 82، باب 1، روایت 36.
2. همان، ج 82، باب 4، روایت 9.
3. همان، ج 78، باب 16، روایت 138.
4. بحار الانوار، ج 84، باب 15، روایت 3.
5. نهج البلاغه با ترجمه فیض الاسلام، نامه 45.
6. بقره (2)، 253.
7. نور (24)، 27.
امثال بنده که در مراتب پایین ترى از ایمان هستیم، باید از خدا بخواهیم توفیق دهد که واجباتمان را انجام دهیم و محرّمات را ترک کنیم; ولى باید بدانیم خداوند بندگانى دارد که افق دیدشان بسیار بالاتر از اینها است. محاسباتى دارند که با ما فرق مى کند; کسانى هستند که اصلاً مرتکب حرام نمى شوند و اگر هم لغزشى از آنها سر بزند در مکروهات و مشتبهات است. اینها نگران آن نیستند که کار حرامى کرده اند یا نه، بلکه به دنبال آن هستند که ببینند آیا کار لغوى کرده اند یا نه. آنها سعى مى کنند حتى کارى که براى آخرتشان هم بى فایده است انجام ندهند، تا چه رسد به کارى که مضرّ است.
ما فکر مى کنیم دایره واجبات و مستحبات محدود است، و بیش تر اعمال ما مباح مى باشد - مانند نفس کشیدن، نگاه کردن، غذا خوردن و خوابیدن - ولى صرف نظر از این که همین ها هم با عناوین ثانوى ممکن است واجب یا حرام باشند; اگر بدانیم چه تکالیفى به عنوان ثانوى داریم، خواهیم دید که اگر تمام عمرمان را هم صرف واجبات کنیم، وقت کم مى آوریم. براى مثال، اگر ما طلبه ها توجه کنیم که چه وظایفى داریم و شبهاتى را که در مسایل اعتقادى براى دیگران مطرح مى شود، باید پاسخ دهیم، آن گاه به این نتیجه خواهیم رسید که اگر 24 ساعتمان را هم صرف مطالعه و تحقیق کنیم باز هم کم است، چه رسد به این که بخواهیم میلیاردها انسان عالم را، که به معارف اهل بیت(علیهم السلام) نیاز دارند، هدایت کنیم. ما موظفیم این معارف را به همه مردم دنیا برسانیم، این امانتى است در دست ما، و قرآن مى فرماید: إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها;1 خدا به شما فرمان مى دهد که امانت ها را به صاحبانش برسانید. اگر به این تکالیف توجه داشته باشیم، خواهیم فهمید که اصلاً جایى براى مستحبات هم باقى نمى ماند، چه رسد به مباحات.
کسانى که افق دید بالاترى دارند اگر هم فرصتى براى انجام مستحبات داشته باشند، به هر کار دیگرى غیر از واجب و مستحب که دست بزنند از آن استغفار مى کنند. حرام که جاى خود دارد، آنها حتى از مشتبه و مکروه هم استغفار مى کنند; زیرا خدا دوست ندارد انسان اهل لغو باشد: وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ.2 این گونه افراد وقتى شب محاسبه مى کنند و مى بینند در طول روز کار حرامى مرتکب نشده اند، خیالشان راحت مى شود، اما حساب مى کنند چند کار لغو از آنها سرزده است. این افراد محاسبه شان بیش تر از این جهت است که کدام کار را انجام داده اند که اگر انجام نمى دادند ضررى به آخرتشان نمى رسید; چه نگاهى کرده اند، چه سخنى گفته اند، کدام صدا را شنیده اند،... که اگر هم انجام نمى شد مشکلى براى آخرتشان پیش نمى آمد. نگرانى بیش تر از این است که چرا این قبیل کارها را انجام داده اند و وقتشان را صرف کارى نکرده اند که حتماً سود داشته باشد.
1. نساء (4)، 58.
2. مؤمنون (23)، 3.
یَا ابْنَ جُنْدَب حَقٌّ عَلى کُلِّ مُسْلِم یَعْرِفُنا اَنْ یَعْرِضُ عَمَلَهُ فى کُلِّ یَوم و لَیْلَة عَلى نَفْسِهِ فَیَکُونُ مُحاسِبَ نَفْسِهِ فَاِنْ رَأى حَسَنَةً اسْتَزادَ مِنْها و اِنْ رَأى سَیِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْها لِئَلاّ یُخْزى یَوْمَ القیامةِ.
در جلسه گذشته گفته شد که امام صادق(علیه السلام)به عبدالله بن جندب فرمودند: هر که افتخار انتساب به مکتب ما را دارد و از معرفت اسلام بهره مند مى باشد وظیفه دارد در هر شبانه روز نسبت به اعمال خود محاسبه اى داشته باشد. به عبارت دیگر، هر کس باید از خودش حساب بکشد; اگر دید کارهاى خوبى انجام داده، از خدا بخواهد که توفیق زیادتى آن کارها را به او مرحمت کند و اگر دید لغزشى از وى سر زده، استغفار کند تا در قیامت مبتلا به خزى و رسوایى نشود.
در محاسبه، باید توجه داشته باشیم که آیا اعمال خوبى هم که از ما سر زده واقعاً مؤثّر بوده و مورد قبول واقع شده، یا فاسد گردیده و به مرتبه قبولى نرسیده است؟ زیرا کارهاى خوب هم در صورتى حسنه واقعى است و در سعادت انسان تأثیر دارد که با نیتى صحیح انجام گیرد. اگر انسان کار خوب را به نیت ریا و سُمعه انجام دهد، براى این که دیگران ببینند و بشنوند و از او تعریف کنند، نه تنها ثوابى از آن نمى برد و موجب سعادتش نمى شود، بلکه حتى ممکن است موجب سقوط او هم بشود.
انسان براى آن که موقعیت خود را در مقابل رفتارهایش بهتر درک کند، خوب است همین طور که در دنیا نسبت به اموالش حساب گر است، قدرى تأمل کند و به حساب اعمالش هم رسیدگى نماید. به طور طبیعى، هر کسى سرمایه اى دارد نگران آن است که آیا کسبش سود کافى داشته یا نه. یک تاجر و کاسب گاهى وقتى حساب مى کند، مى بیند که سرمایه اش از بین رفته و هیچ سودى عایدش نشده است. وضعیت بدتر این است که با سرمایه اش چیزى خریده باشد که نه تنها سودى برایش نیاورده، بلکه ضررهاى جسمى، روحى، خانوادگى، و رسوایى هم در پى داشته است. کسانى که در اموالشان اهل محاسبه هستند، علاوه بر این که سعى مى کنند از این دو وضعیت اجتناب کنند، در مورد سود هم همیشه به دنبال آن هستند معامله اى انجام دهند که سود بیش ترى داشته باشد. این گونه افراد اگر متوجه شوند که مثلاً، با سرمایه گذارى در کارى هزار تومان سود به دست مى آورند، حاضر نیستند آن سرمایه را در کار دیگرى که پانصد تومان سود برایشان مى آورد، صرف کنند و با خود مى گویند: چرا سرمایه را صرف کارى کنیم که سودش کم است؟
در مورد اعمالى هم که ما انجام مى دهیم شبیه این وضعیت ها وجود دارد. گاهى ما اعمالى انجام داده ایم که نه تنها برایمان سودى نداشته، بلکه موجب رسوایى و ذلّت ما در قیامت نیز مى شود. آیا این پشیمانى ندارد؟ اگر انسان به جاى آن که سرمایه اش را در کارى که سود و درآمدى دارد به جریان بیندازد، آن را راکد بگذارد یا در زمینه نامناسبى از آن استفاده کند، کار بیهوده اى انجام نداده است؟ شاید هیچ ضررى نکرده باشد ولى به هر حال کسى که اهل تجارت و اهل حساب باشد، نه فقط از ضرر بلکه از این هم که از معامله اش هیچ فایده اى نبرده است ناراحت مى شود. این گونه کارهاى بى فایده در لسان شرع «لغو» نامیده مى شود. در سوره مؤمنون مى خوانیم: وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ;1مؤمنان کسانى اند که از کارهاى بى فایده اعراض مى کنند. وقتى سرمایه اى داریم که مى توان با آن به سودى سرشار رسید چرا آن را در کارى صرف کنیم که هیچ فایده اى ندارد؟
برخى افراد آن قدر حساب گرند که حتى شب نگرانند مبادا از جنسى که خریده اند در معامله فردا سود خوبى نبرند، مبادا جنس آنها معیوب باشد. ما نیز در اعمالمان، در مورد ارتکاب اعمال مشتبه باید چنین باشیم; یعنى کارى که انسان نمى داند حرام است یا نه، و ممکن است بر اساس اصل اباحه ظاهراً مباح هم باشد، اما چون مشتبه است و احتمال حرمت آن وجود دارد، مؤمن باید نگران باشد که نکند کارى که انجام داده در واقع خلاف باشد.
مادامى که مى توانیم جنسى بخریم که یقین به سالم بودن آن داریم، آیا معقول است پولمان را در مقابل جنسى بدهیم که مشکوک به معیوب بودن است؟! مبادا روزى افسوس بخوریم از این که چرا وقتى مى توانستیم کارى صددرصد درست انجام دهیم، کارى مشکوک و متشابه انجام داده ایم؟ اگر انسان حساب گر باشد و قدر عمر و سرمایه اش را بداند از این هم نگران مى شود، چه برسد به انجام مکروهات (کارهایى که هر چند عذاب ندارد، ولى به هر حال، از نظر شرع مرجوح است).
1. مؤمنون (23)، 3.
درباره محاسبه نفس، نکات مهم دیگرى نیز وجود دارد که در این جا به برخى از آنها اشاره مى کنیم:
الف) اجتناب از گناه
انسان باید درباره گناه بیش تر بیندیشد که اصلا گناه یعنى چه؟ اعتقاد ما این است که خداوند ما را آفریده و ضمن معرفى راه خوب و بد به ما، انتخاب هریک از آنها را در اختیار خود ما قرار داده است. هم چنین معتقدیم عالم دیگرى غیر از این دنیا نیز وجود دارد که در آن به کارهایمان و انتخاب هایى که در این دنیا کرده ایم رسیدگى مى شود و کیفر و پاداش مى بینیم. مقتضاى چنین اعتقادى این است که از سرمایه عمرى که در اختیار داریم به بهترین شکل استفاده کنیم. ما به این دنیا پا گذاشته ایم تا امتحان شویم، طى مراحلى خودسازى کنیم و به کمال برسیم تا در زندگى ابدى از نتایج آن بهره مند گردیم. بنابراین باید توجه داشته باشیم که زندگانى این دنیا موقتى و در مقایسه با آخرت، نظیر زندگى جنینى نسبت به زندگى دنیوى است. همان گونه که جنین فقط چند ماهى را در شکم مادر مى گذراند، آن هم براى این که آماده زندگى این جهانى شود، ما هم در این برهه کوتاه زندگى دنیایى، براى زندگى ابدى آماده مى شویم، با این تفاوت که رشد جنینى قهرى بود، ولى رشد این جهانى اختیارى است. علاوه بر آن، زندگى جنینى با زندگى دنیوى از حیث مدت قابل مقایسه است، ولى جهان آخرت به دلیل ابدى بودنش، به هیچ وجه، با زندگى محدود این جهانى قابل مقایسه نیست.
به هر صورت، آن گونه که دین معرفى مى کند، این دنیا محل ابتلا و خودسازى است. باید خود را براى عالم دیگر مهیّا کنیم. اگر با این نگرش نگاه کنیم، مى بینیم در مقابل سرمایه اى که از کف مى دهیم، چیزى به دست مى آوریم که براى زندگى ابدیمان بسیار سودمند است و باید خدا را شکر کنیم; إنْ رَأى حَسَنَةً اسْتَزادَ مِنْها. اما اگر نگرشى غیر از این داشته باشیم یا دچار غفلت شویم، در مقابل صَرف سرمایه گران مایه، بدبختى اخروى براى خویش مهیّا ساخته ایم. پس باید به فکر جبران آن برآییم; إنْ رأى سَیِّئَةً استَغْفَرَ منها لِئَلاّ یُخْزى یَوْمَ القیمةِ. چقدر فرق است بین این که کسى معامله اى بکند، و مشکلش فقط این باشد که از آن سودى نبرد، اما در هر صورت سرمایه اش بر جاى باقى بماند، و این که کسى در معامله سود که نمى برد، ضرر هم مى کند و اصل سرمایه را از کف مى دهد. گناه کردن از همین سنخ معامله دوم است; یعنى از دست دادن سرمایه و خریدن زیان; از کف دادن عمر و سعادت اخروى و دچار عذاب ابدى گردیدن.
ب) توجه به کمّیت گناهان انجام شده
نکته دوم در مورد محاسبه نفس این است که وقتى فهمیدیم گناه بسیار زشت است، باید ببینیم چقدر گناه کرده ایم و در صدد جبران آن برآییم. انسان باید به گناهان خود نزد خداوند اعتراف داشته باشد، نه آن که آنها را انکار کند یا به فراموشى بسپارد. البته انسان نمى تواند مشخص کند که دقیقاً هر روز از اول صبح تا شب، چند گناه کرده است (مثلا چند غیبت کرده، چند دروغ گفته، چند تهمت زده و...) اما به هرحال باید دقت کنیم، ببینیم چقدر وقت ما صرف گناه شده است. این مسأله مهمى است که بتوانیم به کمّیت گناهانمان بیندیشیم. این چنین است که محاسبه در تکامل انسان اثر مى گذارد و موجب مى گردد هر روز زندگى او نسبت به گذشته بهتر شود.
ج) توجه به کیفیت گناهان انجام شده
نکته سوم توجه به کیفیت گناهان است. بعضى از گناهان به قدر هفتاد سال ارتکاب نوع دیگرى از گناه عظمت و اهمیت دارند، با آن که ممکن است انجام آنها یک لحظه بیش تر طول نکشد. توجه به صغیره یا کبیره بودن گناه مهم است; مثلا، درباره غیبت و اهمیت آن روایات متعددى وارد شده که قبح بسیار آن را مى رساند. در این باره، به این نکته مهم نیز باید توجه داشت که درست است برخى از گناهان صغیره اند و اهمیتشان از کبایر کم تر است، اما باید دانست که کوچک شمردن گناهان صغیره، خود گناه کبیره به حساب مى آید و این از جمله دام هاى شیطان است که انسان را به غفلت مى افکند.
د) انجام همه واجبات
نکته چهارم آن که، باید مراقب باشیم همه واجباتمان را به جا آوریم. شاید ابتدا تصورمان این باشد که ما نماز، روزه و وظایفى مانند آن را ترک نمى کنیم، پس کدام واجب را ترک کرده ایم؟ این همان دام شیطان است; زیرا بسیارى ازتکالیف موردغفلت ما است. حتى آنان که به طور دایم، با فقه، آیات قرآن و سخنان اهل بیت(علیهم السلام) سر و کار دارند نیز از بسیارى واجبات غفلت مى کنند. نیکى به والدین، صله رحم، قضاى حاجت مؤمنى که اظهار حاجت کرده و بسیارى دیگر، همه از جمله واجبات است که ممکن است گاهى تا سال ها، ما به فکر انجام بسیارى از آنها نباشیم. اگر واجبات اجتماعى وسیاسى را هم به آنها اضافه کنیم، مى بینیم تعدادشان بسیار بیش ترمى شود. امروز به برکت انقلاب، مردم ما به مسایل سیاسى و اجتماعى خود تا حد بسیارى توجه پیدا کرده اند، ولى زمانى بود که از بسیارى از این وظایف غفلت داشتند; اگر چه هنوز هم عده اى هستند که از این وظایف غافلند و آنها را جزو تکالیف خود به شمار نمى آورند. امر به معروف، نهى از منکر، ارشاد جاهل، مبارزه با ظلم، مبارزه با انحرافات عقیدتى، فکرى و دینى و... از اهم واجبات است که کوتاهى در آنها گناه کبیره به حساب مى آید.
وقتى مى توانیم به خوبى به همه این وظایف عمل کنیم که از قبل، براى فردایمان برنامه ریزى کرده، جدولى از تکالیف فراهم آورده باشیم تا بتوانیم بهتر به آنها عمل کنیم.
هـ) توجه به شروط صحت اعمال
نکته پنجم این است که گاهى ما دل خوش مى کنیم که تکالیفمان را انجام داده ایم، غافل از آن که کارمان از ارزش واقعى بى بهره است و در حین یا پس از انجام عمل، آن را فاسد کرده ایم; مثلا، وظیفه ما این است که نماز بخوانیم. خوشحال هم هستیم از این که نماز مى خوانیم، درجماعت هم شرکت مى کنیم تا ثواب بیش ترى ببریم; اما توجه نمى کنیم که آیا نمازمان درست و مورد قبول خداوند هست یانه; آیا ریایى مرتکب نمى شویم؟ آیا شرایط حسن عمل را رعایت مى کنیم؟ پس از انجام کار، با عجب و غرور، نتیجه آن را از بین نمى بریم؟ یا اگر مثلا انفاق مى کنیم آیا با منّت گذاردن، اجر کارمان را تباه نمى سازیم؟... بنابراین باید به شرایط صحت و قبولى اعمال نیز توجه کنیم.
مسأله محاسبه نفس به قدرى مهم است که برخى از علما در خصوص این موضوع کتاب هایى نوشته اند. در این باره آیات و روایات بسیارى داریم و بحث هاى فراوانى پیرامون آن انجام گرفته است. در کتاب هاى اخلاقى، دستورالعمل هایى به افراد داده شده تا بتوانند بهتر به این مهم بپردازند. براى محاسبه نفس سه یا چهار مرحله شمرده شده است:
اول مشارطه است; یعنى از اول صبح انسان با خودش شرط کند که آن روز وظایفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان نیز بپرهیزد.
دوم مراقبه است; یعنى در طول روز مراقب خود و اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد کرده تخطّى نکند.
سوم محاسبه است، که در آخر شب، به حساب کارهاى خود برسد; بررسى کند که چه مقدار به وظایف خویش عمل کرده و چه مقدار کوتاهى داشته است.
مرحله چهارم که برخى از علماى اخلاق آن را ذکر کرده اند معاتبه است; یعنى اگر انسان در محاسبه متوجه لغزش ها و اشتباهاتى در رفتارش شد، به جبران آنها خود را تنبیه کند; مثلا خود را ملزم کند که روز بعد را روزه بگیرد یا مبلغى انفاق کند یا قدرى قرآن تلاوت نماید یا کار خیر دیگرى انجام دهد تا جبران مافات شود.
در مسأله محاسبه آنچه بیش از همه اهمیت دارد نفس حساب کشیدن از خویش است، تا اگر کار خوبى انجام داده بودیم، خدا را شکر کنیم و توفیق ادامه آن را بخواهیم و اگر قصور ورزیده بودیم، به فکر تدارک آن بیفتیم.
امام صادق(علیه السلام) در این روایت، بر این نکته تأکید دارند که هر مسلمانى که ما را مى شناسد و خود را به ما منتسب مى کند و مى خواهد برنامه زندگیش را از ما بگیرد، باید کارهاى خود را وارسى کند.
از جمله ویژگى هایى که خداى متعال به روح انسان عطا کرده این است که مى تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد. این یکى از مسایلى است که بسیارى از فیلسوفان جهان در آن متحیر مانده اند. هر کس معمولا مى تواند به دیگران و کارها و رفتارهاى آنان نظر داشته باشد، اما این که بتواند به خودش هم نظر داشته باشد از ویژگى هاى مهم روح آدمى است. کسانى که درباره معرفت نفس مطالعاتى دارند، به خوبى به این واقعیت پى برده اند که انسان موجودى است که مى تواند خود را تشویق کند، تنبیه نماید، توبیخ کند و... . این که این چه خصوصیتى است نیاز به بحثى مفصل دارد، اما گذشته از آن، یکى از الطاف خداوند است که به انسان مرحمت کرده است. بنابراین مورد تأکید است که انسان در هر شبانه روز، دست کم، یک بار اعمال خود را بررسى کند; ببیند آیا کار خوبى انجام داده است یا نه.
طبق این روایت، انسان باید حساب رس اعمال خود باشد، اگر کار خوبى در اعمالش مشاهده کرد، توجه داشته باشد که لطفى از جانب خدا است، از او توفیق بخواهد که آن کار را بیش تر انجام دهد. در روایات دیگرى آمده است که در چنین حالتى، ابتدا خدا را شکر گزارد، سپس از او بخواهد که توفیق عنایت کند تا فردا کارهاى بهتر و بیش ترى انجام دهد. اگر هم لغزشى در اعمال خود مشاهده کرد، تدارک کند و پیش از همه، توبه نماید. البته گاهى توبه لوازمى دارد; مثلا، اگر عملى از او فوت شده، قضا نماید یا اگر حقى از کسى ضایع ساخته، ادا کند و یا چنان چه کار زشت دیگرى انجام داده، آن را جبران نماید تا کارهاى بد در روح او رسوخ نکند و در نهایت، در قیامت نیز رسوا نشود.
امام صادق(علیه السلام) در کلمات خود، ضمن اشاره به محاسبه، این نکته را هم متذکر مى شوند که: لِئَلاّ یُخْزى یَوْمَ القیمةِ; تا در قیامت، رسوا نگردد. این هشدار ایجاب مى کند تا ما کاملا مراقب باشیم و کارى نکنیم که در قیامت رسوا شویم; چرا که در آن روز، دیگر راهى براى جبران وجود نخواهد داشت و به حسرت مبتلا خواهیم شد.
از نظر روحى، چنین هشدارهایى مهم و مؤثر است; زیرا تا وقتى انسان سود یا ضرر کارى را درک نکند نسبت به انجام یا ترک آن رغبتى نشان نمى دهد. عاملى که انسان را وادار به انجام کارى مى کند، نفع و مصلحتى است که از کار عاید او مى شود. نیز آنچه او را از انجام آن باز مى دارد، ترس از گرفتارى است. اگر بخواهیم برنامه صحیحى اجرا کنیم، باید فواید آن را در نظرمان مجسّم نماییم تا انگیزه اى براى انجام آن داشته باشیم و آن را بهتر انجام دهیم. عدم توجه به این مسایل و در نتیجه، کار بدون انگیزه، موجب مى شود انسان تنبل بار بیاید و مسایل را جدى نگیرد. بنابراین براى جلوگیرى از پشیمانى ـ که از هر عذابى دردناک تر است ـ انسان باید از همین حالا به حساب خود رسیدگى کند.
یکى از نام هاى قیامت، «یوم الحسرة» است. این نشانه اهمیت عذاب روحى ناشى از مسأله پشیمانى است. یکى دیگر از نام هاى آن «یوم الحساب» است. اگر انسان توجه نداشته باشد که روزى به کارهایش رسیدگى مى شود و از او حساب مى کشند، احساس مسؤولیت نمى کند و به فکر نمى افتد که به کارهایش سرو سامانى بدهد، کارى را ترک کند یا به کارى همت گمارد; اما اگر بداند که مسأله جدى است، به جزئیات کارهایش هم رسیدگى مى کند. در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده است که عذاب قیامت به دلیل فراموشى روز حساب است; همان فراموشى که موجب مى شود انسان مرتکب کارهایى شود که در نهایت، عذاب ابدى را به دنبال داشته باشد: إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ.1 این عذاب براى کسانى است که روز حساب را از یاد برده اند، هر چند ممکن است به آن اعتقاد نیز داشته باشند، اما اعتقاد کم رنگ است، زنده نیست و در اعمالشان تأثیر نمى گذارد.
قرآن کریم داستان دو برادر را نقل مى کند که یکى از آنها بى بند و بار بود و دراموالش حساب و کتابى نداشت. برادر دیگر هر قدر به او سفارش مى کرد که مراقب اعمال و کردار خود باشد، مى گفت: ما أَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلى رَبِّی لاََجِدَنَّ خَیْراً مِنْها مُنْقَلَباً;2 تصور نمى کنم قیامتى برپا شود و اگر به فرض هم خدا و قیامتى باشد و من به سوى خداى خود باز گردم، در آن جهان نیز منزلى بهتر از این دنیا خواهم یافت. مقصود قرآن از نقل این داستان این است که بگوید، چنین اعتقادى به معاد فایده اى ندارد; زیرا رکن اساسى اعتقاد به معاد، اعتقاد به حساب است. آنچه مهم است این اعتقاد است که در آن جهان زنده مى شویم تا نتیجه اعمالمان را ببینیم، وگرنه صرف اعتقاد به زنده شدن کارآیى ندارد. لازمه چنین اعتقادى توجه به عاقبت کار در همین دنیا است. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)درروایتى مى فرمایند: حَاسِبُوا اَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبوا;3 پیش از آن که به حساب شما برسند، خود را مورد محاسبه قرار دهید.
اگر چنین باورى در انسان وجود داشته باشد که روزى به همه اعمالش رسیدگى مى گردد و مطابق آنها دقیقاً پاداش یا کیفر داده مى شود، به فکر محاسبه نفس خود مى افتد و از خود حساب مى کشد.
1. ص (38)، 26.
2. کهف (18)، 36.
3. بحارالانوار، ج 70، باب 45، روایت 26.
یکى از موضوعاتى که در روایات بسیار تأکید گردیده و علماى اخلاق درباره آن بسیار بحث کرده اند، مسأله «محاسبه نفس» است. در این روایت نیز بر این مسأله تأکید شده که هر کس باید از خود حساب بکشد و دست کم، در هر شبانه روز، یک بار خود را محاسبه کند. بهترین موقع براى این کار شب ها است که پیش از خواب، دست کم، چند دقیقه در رفتارمان تأمل کنیم و ببینیم آیا کارهایى که انجام داده ایم درست بوده است یا نه. اگر خطایى انجام داده ایم، به آن معترف باشیم و در صدد جبران آن برآییم.
امام صادق(علیه السلام) در این روایت به ابن جندب مى فرمایند: یا ابنَ جندب، حَقٌّ على کُلِّ مُسْلِم یَعْرِفُنا أنْ یَعرِضَ عَمَلَهُ فی کلِّ یوم و لَیْلَة على نَفْسِهِ فَیَکُونُ محاسِبَ نَفْسِهِ، فَاِنْ رَأى حَسَنةً إِسْتَزادَ مِنْها و إنْ رَأى سَیِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْها لِئَلاّ یُخُزى یَومَ القیمةِ; اى پسر جندب، بر هر مسلمانى که ما را مى شناسد، لازم است که در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بکشد; اگر کار خوبى در آنها یافت، بر آن بیفزاید و اگر کار زشتى یافت، طلب بخشایش نماید تا در قیامت دچار رسوایى نگردد.
یَا ابْنَ جُنْدَب حَقٌّ عَلى کُلِّ مُسْلِم یَعْرِفُنا اَنْ یَعْرِضَ عَمَلَهُ فى کُلِّ یَوم و لَیْلَة عَلى نَفْسِهِ فَیَکُونُ مُحاسِبَ نَفْسِهِ فَاِنْ رَأى حَسَنَةً اسْتَزادَ مِنْها و اِنْ رَأى سَیِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْها لِئَلاّ یُخْزى یَوْمَ القیامةِ.
در بخش اول از تبیین وصایاى امام صادق(علیه السلام) به عبدالله بن جندب، درباره موضوعاتى چون: گرایش فطرى انسان در تقرّب به خدا، پیروى از اهل بیت(علیهم السلام) به عنوان عرفان حقیقى، بزرگ ترین خطر تهدید کننده سالک الى الله در دام هاى گسترده شیطان و برخى از ویژگى هاى دوستان اهل بیت(علیهم السلام) (عظمت آخرت در نظر آنان، نورانى بودن دل هاى ایشان، اجتناب از دنیاگرایى و انس با خدا) سخن به میان آمد. اکنون ادامه مطلب را پى مى گیریم.
به برکت پیروى از اهل بیت(علیهم السلام)، همه ما تا حدى راه سعادت را از شقاوت تشخیص مى دهیم. برخى معارفى که در نظر ما کوچک و کم ارزش به حساب مى آید، براى کسانى که از این معارف بى بهره اند مانند گوهر گران بهایى است که باید مدت ها زحمت بکشند تا به آن دست بیابند. به برکت اهل بیت(علیهم السلام)، این گوهرها به راحتى به دست ما رسیده است. متأسفانه به همین دلیل، گاهى در زندگى به آنها چندان اهمیت نمى دهیم و آنها را خوب به کار نمى گیریم; تصور مى کنیم براى رسیدن به سعادت، باید به دنبال چیزى گشت که نه در کتابى باشد و نه کسى درباره آن بحثى کرده باشد، در حالى که چنین نیست و این تصور اشتباه است. آنچه براى سعادت ما اهمیت داشته، در کتاب و سنّت آمده و مسایلى که در این زمینه مهم تر بوده بیش تر بر آن تأکید گردیده و واضح تر بیان شده است; زیرا خدا خود مى خواهد که بندگان را به قرب خویش برساند. بنابراین نباید آنها را کم اهمیت تلقى کنیم و به دنبال دستورها و مسایلى عجیب و غریب باشیم.
