باید توجه داشت که نعمت هاى دنیا مخصوص کفّار نیست، بلکه برخى بزرگان و اولیاى خدا هم نعمت هاى زیادى در اختیار داشته اند; مثلا، حضرت سلیمان(علیه السلام) به قدرى از نعمت هاى خداوند بهره مند بود که قرآن درباره اش تعبیر «مُلکاً لا یَنبعى لاحد مِن بَعدى»1را به کار برده است. در احوال آن حضرت آمده که جن و انس و حتى حیوانات وحشى و پرندگان هم در اختیارش بودند. بنابراین، چنین نیست که هرکسى نعمتى دارد، حتماً آدم بدى است و این نعمت ها مایه عذاب او خواهد شد، بلکه این گونه نعمت ها اسباب آزمایش اند; برخى از آن سربلند بیرون مى آیند و برخى سرشکسته. کسانى که خدا را فراموش نکنند و از آن براى آخرتشان بهره گیرند سربلند خواهند بود و کسانى که در جمع کردن این اموال و استفاده از آنها موازین شرع را رعایت نکنند سرشکستگانند. بنابراین عیبى ندارد که انسان از خدا بخواهد از اموال دنیایى در اختیار او قرار دهد تا در راه آخرت خود از آن استفاده کند. نعمت هایى که در دست مؤمنان است، اگر موجب غبطه ما بشود در این که آنها را در راه خدا صرف مى کنند، اشکالى ندارد; مانند اموالى که در دست حضرت خدیجه(علیها السلام)بود و آنها را در راه نشر و احیاى اسلام صرف کرد. آنچه خطرناک است این است که به داشته هاى دنیایى کافران و اموالى که در اختیار کسانى است که از آن براى آخرت خود استفاده نمى کنند حسرت بخوریم. خداوند در قرآن، براى ما مثال مى زند تا ببینیم کسانى که از مال و مُکنت خود براى آخرتشان استفاده نکردند سرانجامشان چه شد.
قارون کسى بود که به قدرى از گنج هاى فراوان در اختیارش قرار داده شده بود که عده اى پهلوان نیرومند باید فقط کلیدهاى گنج هایش را حمل مى کردند: آتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ.2 او تمام دارایى اش را در برابر قومش به نمایش گذاشت. عده اى از پیروان حضرت موسى(علیه السلام) با خود گفتند: اى کاش، ما هم از این نعمت ها بهره اى داشتیم. آنان با این گفته، کار خلافى نکردند و مرتکب حرامى نشدند، فقط وقتى این همه جواهرات و دارایى را دیدند به هوس افتادند: یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظّ عَظِیم.3
وقتى قارون از اطاعت حضرت موسى(علیه السلام) سرپیچى کرد و با عذاب خداوند، خود و تمام دارایى اش در زمین فرو رفتند، آنها که آرزو مى کردند که دارایى او را داشته باشند، به خود آمدند و گفتند: عجب اشتباهى کرده بودیم، اگر ما هم اموالى مثل او داشتیم امروز به همین وضع مبتلا مى گشتیم; گویى خدا بر هر که بخواهد رزقش را گشاده مى گرداند و گویى خدا کافران را سعادت مند نمى کند: وَ اَصبحَ الّذینِ تَمنَّوا مکانَه بالأمسِ یَقولونَ ویکأنّ اللَّه یَبسطُ الرّزَقَ لِمن یشاءُ مِن عبادهِ و یَقدِرُ لَولا اَن مَنَّ اللّهُ علینا لخَسفَ بِنا وَیکأنّه لا یُفلحُ الکافرونَ.4
قرآن مجید این گونه داستان ها را براى این نقل مى کند که ما تأمّل کنیم و بفهمیم نعمت هایى را که خدا در اختیار دیگران قرار مى دهد چنان ارزش ندارد که بخواهیم به آنها خیره شویم و دل ببندیم. بله، اگر انسان از راه صحیح مالى به دست آورد و در راه خدا هم مصرف کند خوب است، اما خود مال ارزش دل بستن ندارد، بلکه صرفاً یک وسیله آزمایش است، یک برگ امتحان است و ارزش آن بستگى به این دارد که در آن چه پاسخى بنویسیم. پس «خوشا به حال بنده اى که نسبت به گنه کاران غبطه نخورد براى آنچه از نعمت ها و زیورهاى دنیا به ایشان داده شده است! خوشا به حال بنده اى که آخرت را برگزید و در راه آن کوشش نمود! خوشا به حال آن که آرزوهاى دروغین و آرزوهاى غیر واقعى فریبش نداد!»
1. پادشاهى پس از حضرت سلیمان سزاوار هیچ کس نخواهد بود و به هیچ کس داده نخواهد شد: ص (38)، 35.
2. قصص (28)، 76.
3. قصص (28)، 79.
4. قصص (28)، 82.
این نکته را باید توجه داشت که از یک نظر، همه رزق ها رزق خدا است، اما آنچه تشریفاً منسوب به او است از ارزشى والا برخوردار است; مثل این که کعبه را «بیتى»1 معرفى مى کند، در حالى که همه بیوت متعلَّق به او است. چنین اضافه اى را «اضافه تشریفى» مى گویند; یعنى، به دلیل شرافتى که برخى چیزها دارند، خداوند آنها را به خودش منتسب مى کند. نمونه دیگر این مطلب در عبارت «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»2 است. هر جنبنده اى که روحى دارد روحش از آنِ خدا است، اما خداوند فقط روح انسان را روح خودش نامیده است.
بنابراین اولا، نعمت هاى دنیوى، همه وسیله آزمایش انسان است. ثانیاً، هیچ کدام از آنها را نمى توان رزق الهى دانست; رزق خدایى، که مورد نظر خداى متعال است، آن است که در آخرت نصیب بندگان خاصش مى کند: تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَ اللّهُ یُرِیدُ الْآخِرَةَ;3 شما متاع دنیا را مى خواهید و خدا آخرت را مى خواهد.
با همین مضمون (تحت تأثیر قرار نگرفتن از برخوردارى دنیایى دیگران) دو آیه دیگر هم در قرآن داریم: خداوند مى فرماید: وَ لا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ;4 مبادا از (کثرت) اموال و اولاد آنها به شگفت آیى; خدا مى خواهد آنها را در زندگى دنیا بدان ها عذاب کند و در حالى که کافرند جان آنان را بستاند. آیه دیگر هم آیه 85 سوره توبه است که با یکى دو کلمه اختلاف، دقیقاً شبیه همین آیه است. این آیات درباره منافقان نازل شده است.
خداوند در این آیات کلمه «اعجاب» را به کار برده است. «اعجاب» مفهومى عمیق تر از این دارد که انسان فقط از چیزى خوشش بیاید. هرگاه چیزى انسان را تحت تأثیر قرار دهد و او را منفعل کند، مى گوییم او را به اعجاب واداشته است. خداوند به پیامبرش(صلى الله علیه وآله)مى فرماید: کثرت اموال و اولاد آنها تو را دچار دل مشغولى نکند. آنها طعم زندگى و شیرینى آن را نخواهند چشید. اولین دردسر و زحمت افراد مال دوست در جمع کردن مال است، سپس در نگه دارى آن. به همین دلیل، شیرینى زندگى را درک نمى کنند. هنگام مردن هم وقتى مى بینند تمام آنچه را جمع کرده و با زحمت از آن محافظت نموده بودند از دست مى دهند، هرچه بیش تر نگران و افسرده مى شوند! اموالى را که با یک عمر زحمت، ظلم و ستم، حق کشى و تجاوز به حقوق دیگران فراهم کرده بودند، همه را یک جا از دست مى دهند. آن گاه در حالى از دنیا مى روند که کافرند. در مقام تعبیر از مردن چنین کسانى، خداوند نمى فرماید: یموتون، بلکه مى فرماید: «تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ» یعنى جانشان درمى آید و بدترین ناراحتى ها را متحمل مى شوند.این همان نتیجه سوء آزمایش است که در هنگام مرگ ظاهر مى شود. خداوند این تعابیر را به کار مى برد تا انسان را از دل بستن و خیره شدن به زر و زیور دنیا بر حذر دارد.
این که چرا خداوند کشش و تمایل به سمت این گونه ظواهر دنیا را دردل انسان قرار داده بحث دیگرى است، اما در هر حال روشن است که این گونه آیات و روایات درصدد تحذیر مردم از چشم دوختن به مظاهر مادى زندگى است.
1. بقره (2)، 135.
2. حجر (15)، 29.
3. انفال (8)، 67.
4. توبه (9)، 55.
خداوند در آیه مزبور، خطاب به پیامبرش(صلى الله علیه وآله) درباره این که چرا به برخى از مردم نعمت هاى بیش ترى داده دو نکته بیان مى فرماید:
اول آن که، افزونى نعمت برخى از مردم نشانه دوستى بیش تر خدا با آنها نیست، بلکه نشانه آزمایش خداوند از آنها است. خداوند در آیه دیگرى، در اشاره به این موضوع مى فرماید: أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ;1 اموال و فرزندان شما فقط مایه آزمایش شمایند. در جاى دیگرى مى فرماید: وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً;2 و شما را به بدى و خوبى مى آزماییم. «فتنه» در اصل به معناى آزمایش است. اموالى هم که خدا به ما عنایت کرده به همین دلیل «فتنه» خوانده شده است تا معلوم شود که آیا در به دست آوردن و مصرف آن، احکام شرعى را رعایت مى کنیم یا نه. بنابراین آنچه وسیله آزمایش است ارزش چشم دوختن و خیره شدن ندارد. بله، اگر چیزى بود که اصالت داشت و ذاتاً مطلوب بود، جا داشت فکرمان را روى آن متمرکز کنیم، اما چون وسیله آزمایش است و باید پس از انجام آزمایش رها شود، ارزش تعلّق خاطرو پر کردن اندیشه را ندارد; مثل برگ کاغذى است که در جلسه امتحان به دانش آموز مى دهند تا پاسخ سؤالاتش را روى آن بنویسد; نباید در فکر این باشد که کاغذ زیبایى است یا نه، باید به اصل امتحان بیندیشد تا خوب از عهده آن برآید.
مطلب دومى که در آیه مزبور بدان اشاره شده، مقایسه این نعمت ها با نعمت هاى اخروى است. تعبیرى که قرآن در این مورد به کار مى برد تعبیرى پرمعنا و دقیق است: و رزقُ ربِّک خیرٌ و اَبقى.; خداوند رزق آخرت را به خصوص به خودش منتسب مى کند. این مطلب وقتى خوب وضوح مى یابد که توجه کنیم از نظر قرآن و تعالیم اسلامى، روزى دهنده خداوند است: إِنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ. همه نعمت هاى این دنیا هم در واقع روزى هایى است که خداوند به انسان داده است. در عین حال مى فرماید: به این نعمت ها که در واقع، وسیله آزمایش است چشم ندوز، رزق مخصوص خدا چیز دیگرى است; رزقُ ربِّک; همان رزقى که درباره شهدا مى فرماید: عِنْدَ رِبِّهِمْ یُرزَقُونَ.3 چنین رزقى است که ارزش دارد انسان به دنبال آن باشد و بدان اهتمام ورزد.
1. انفال (8)، 28.
2. انبیا (21)، 35.
3.آل عمران (3)، 135.
طُوبى لِعَبْدٍ لَمْ یَغْبِطِ الخاطِئینَ على ما اُوتُوا مِن نَعیمِ الدُّنیا و زَهرَتِها، طُوبى لِعَبْدٍ طَلَبَ الْآخِرةَ و سَعى لَها، طُوبى لِمَنْ لَمْ تُلْهِهُ الاَمانىُّ الکاذِبةُ.
اگر در مواعظ پیامبر اکرم و اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)دقت کنیم، خواهیم دید که یکى از مسایل محورى و مهمى که زیاد بر آن تکیه شده و درباره آن مطالب گوناگونى مؤکداً بیان گردیده مسأله «توجه به آخرت» و «پرهیز از دل باختگى در برابر دنیا» است. در پرانتز عرض مى کنم که همه تعالیم اهل بیت(علیهم السلام)از قرآن گرفته شده است و سخنان و مواعظ این بزرگواران تابع بیان قرآن کریم و تعلیم و تربیت الهى است. آنان تربیت یافتگان بدون واسطه خدا هستند و قرآن در واقع، عِدل آنها است. به عبارت دیگر، آنها خودشان قرآن مجسّم اند. اگر در زندگى آنان خوب دقت کنیم مصادیق قرآن را یک به یک مى یابیم. در کلمات ایشان هم که خوب توجه کنیم، مى بینیم برگرفته از قرآن و منطبق بر آن است. خود آنها هم بر این نکته تأکید کرده اند که آنچه را ما مى گوییم از قرآن است و امتیاز ما بر سایر خلق در این است که از کلام خداوند چیزهایى را مى فهمیم که دیگران یا آنها را نمى فهمند یا کم تر مى فهمند.
در هر حال، یکى از مسایلى که قرآن کریم بر آن تأکید بسیار دارد کم ارزش بودن زندگى دنیا و ناپایدارى آن است. قرآن تأکید دارد که آخرت برتر و پایدارتر، و زندگى دنیا موجب فریب انسان و بازدارنده او از کمالات است; و ... تا آن جا که حتى دل بستگى به زندگى دنیوى در ردیف کفر قرار داده شده است: وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ. الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَى الاْخِرَةِ.1 طبق این بیان، کافران کسانى اند که زندگى دنیا را بر آخرت ترجیح مى دهند; وقتى امر دایر شود بین خواسته هاى دنیوى و آنچه براى آخرت آنان کارساز است، دنیا و لذت هاى زودگذرش را بر سعادت دائمى و ابدى آخرت ترجیح مى دهند.
در این بخش از روایت، امام صادق(علیه السلام) به شیوه بیانىِ قرآن کریم، به عبدالله بن جندب مى فرماید: «خوشا به حال کسى که نسبت به کافران حسرت نخورد براى آنچه از نعمت هاى دنیا و زیورهاى آن به ایشان داده شده است! خوشا به حال کسى که آخرت را برگزید و در راه آن کوشش نمود! خوشا به حال آن که آرزوهاى دروغین فریبش نداد!»
این روایت امام صادق(علیه السلام) همانند خطاب خداوند به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در قرآن است که مى فرماید: لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقى;2 اى پیامبر، هرگز به متاع ناچیزى که به آنان در جلوه حیات دنیوى دادیم چشم آرزو مگشا و رزق خداى تو برتر و پاینده تر است. البته باید توجه داشت که این گونه خطاب هاى قرآنى در ظاهر به شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله)است، اما همان گونه که از ائمّه اطهار(علیهم السلام) روایت شده، اینها از باب «ایّاکَ اعنى و اسمعى یا جارَه» و به قول خودمان، «به در مى گویند تا دیوار بشنود» است.
گاهى انسان همین طور که چشمش باز است و به اطراف نگاه مى کند و کارش را انجام مى دهد، ضمناً بهره هایى را هم که دیگران در زندگى دارند، مى بیند; این نگاه گذرا است; اما گاهى انسان به چیزى خیره مى شود و تحت تأثیر آن قرار مى گیرد. در آیه مزبور، خداوند مى فرماید: چشم هایت رابه نعمت هایى که به دیگران داده ایم، ندوز، به این چیزها خیره نشو. اینها زر و زیور دنیا و بهره هایى است که به گروهى از مردم داده ایم تا آنها را بیازماییم.
به طورطبیعى،همه مردم دراستفاده از زندگى دنیا و نعمت هاى آن مساوى نیستند. همیشه به صوت تکوینى، چنین اختلافى وجود داشته و تا ابد هم وجود خواهد داشت. این موضوع دلایل گوناگونى دارد که در جاى خود باید بحث شود. در هر حال، وقتى نگاه انسان به نعمت هایى بیفتد که دیگران در اختیار دارند، ممکن است تحت تأثیر واقع شود; مثلا ببیند که دیگران چه خانه هایى، چه ماشین هایى، چه باغ هایى و... دارند،اما خودش در خانه اى محقّر اجاره نشین است، ماشینى ندارد، باغى ندارد و ده ها مشکل دیگر سر راه او است. وقتى به این گونه نعمت ها و ظواهر زندگى خیره مى شود هوس در او ایجاد مى گردد. وقتى هوس ها تشدید شد به دنبال این مى رود که خودش هم به آنها دست پیدا کند. ابتدا مى گوید از راه حلال آنها را به دست مى آورم. اما وقتى مى بیند از راه حلال ممکن نیست به سراغ مشتبهات مى رود و کلاه شرعى براى خودش درست مى کند. بعد که مى بیند با آنها هم کارش به جایى نمى رسد، مجبور مى شود براى رسیدن به خواسته هایش صریحاً از درِ حرام وارد شود; مثلا، براى رسیدن به زندگى بهتر، تا مى تواند قرض مى کند، براى پرداخت آنها تا جایى که ممکن است چک و سفته مى دهد، بعد براى این که آبرویش نریزد قرض ربوى مى کند یا خلف وعده مى نماید و... در نتیجه، به حرام مسلّم آلوده مى گردد. این مسیرى است که افراد زیادى آن را پیموده اند; کسانى که چه بسا دستشان از همه چیز خالى بوده، امادر نتیجه همین هوس ها به ثروت هاى بادآورده دست پیدا کرده اند.
اگر انسان بخواهد به چنین گناهانى و چنان عواقب زشتى مبتلا نگردد، باید از ابتدا جلوى این سرچشمه گناه را سد کند; به ظاهر دنیا و مکنت دیگران خیره نشود، بلکه به صورت گذرا به این مسایل بنگرد. درست است که اینها زیور و زینت زندگى دنیوى است، ولى چشم دوختن به آنها سبب محروم ماندن از زندگى بهتر و پایدار اخروى مى گردد.
1. ابراهیم (14)، 2ـ3.
2. طه (20)، 131.
