شاید تصور کنیم بالاتر از آنچه تا به حال گفتیم دیگر فرض ندارد و کسى نیست; اما این تصور اشتباه است. افرادى هستند که آنچه را ما عبادت مى دانیم و دلمان خوش است که خدا توفیق انجامش را به ما داده است، گناه مى دانند; که حسناتُ الابرار سیّئات المقرّبین.
یکى از بهترین کارهایى که در صدر اعمال خوب ما قرار دارد نماز است; که فرمودند الصّلوةُ عمودُ الدّینِ،1 الصّلوةُ خیرُ موضوع2 والصّلوةُ قربانُ کلِّ تقىّ.3 اما آیا نمازهاى ما چنین شأنى دارند؟ اولیاى خدا از نمازهایى که ما مى خوانیم استغفار مى کنند و آنها را براى خودشان گناه مى دانند. این گونه نماز خواندن در شأن اولیاى خدا نیست. مقدار وقتى را که ما در 24 ساعت صرف خواندن نماز مى کنیم حتى به یک ساعت هم نمى رسد. همین یک ساعت هم غالباً با توجه کامل همراه نیست. اگر نماز سخن گفتن با خدا است، باید از توجه به غیر مبرّا باشد. کمال بى ادبى است که به هنگام سخن گفتن با خدا دل و قلبمان جاى دیگر باشد. تصور کنید که یکى از دوستانتان با شما صحبت مى کند، اما در بین صحبت پشتش را به طرف شما و رویش را به طرف دیگر مى کند; آیا این کار را بى حرمتى و اهانت به خودتان تلقى نمى کنید؟ هنگام نماز هم که رویمان را به طرف خدا مى کنیم، اگر دلمان متوجه چیز دیگرى باشد، در واقع به خدا پشت کرده ایم. خداوند جسم نیست که رو و صورت ما به طرف او باشد، بلکه دل ما باید به طرف خدا باشد. وقتى دلمان متوجه او نیست مثل این است که رویمان را از او برگردانیده ایم. در این صورت، آیا چنین نمازى استحقاق ثواب دارد؟ آیا باز هم باید به خودمان ببالیم که چنین عبادتى کرده ایم؟ یا باید شرمنده باشیم که چقدر بى ادب بوده ایم؟
در روایتى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده است که مى فرماید: کسى که در نماز توجهش به غیر خدا است، آیا نمى ترسد از این که خداوند او را به صورت الاغى مسخ کند؟4آنهایى که از ما بالاترند وقتى اعمال خود را محاسبه مى کنند، براى مثال، از خود مى پرسند، نماز صبحى که خواندیم، یا دعا و قرآنى که خواندیم، چقدر با حضور قلب و توجه به خدا همراه بود؟ به این دلیل، همیشه استغفار مى کنند; چون مى بینند چیزى ندارند که عرضه کنند، حتى در جایى که خواسته اند با محبوبشان انس بگیرند، بى ادبى کرده اند.
البته امثال بنده در این سطح نیستیم، اما توجه به این مقامات کم ترین فایده اش این است که بدانیم که هستیم و چه مى کنیم و به این عبادت هاى دست و پا شکسته خود مغرور نشویم. اگر یک شب موفق شویم دو رکعت نافله بخوانیم، شیطان ما را وسوسه مى کند و دچار عُجب مى شویم که عجب عبادتى کرده ایم! اولیاى خدا نه از گناهانشان، که از ذکر و عبادتشان نیز به درگاه خداوند استغفار مى کنند. ما هم باید از خدا بخواهیم به ما توفیق دهد گاهى به آنها شباهتى پیدا کنیم. تشیّع و پیروى کردن از اهل بیت(علیهم السلام) یعنى این که انسان سعى کند شباهتى به آنها پیدا کند. حضرت على (علیه السلام) مى فرماید: اَلا اِنّکم لا تَقْدِرونَ على ذلک و لکن اَعینونی بِوَرَعٍ وَ اجْتهادٍ و عفّةٍ وسِدادٍ;5 بدانید که شما قدرت آن را ندارید( که مثل من به قرص نان و جرعه آبى بسازید) ولى با اجتناب از محارم، کوشش، پاک دامنى و خودنگه دارى مرا یارى رسانید. باید تلاش کنیم مثل آنها بشویم. انسان وقتى بداند چنین افرادى هم وجود دارند، از خدا مى خواهد به او توفیق دهد که گاهى از این حالات پیدا کند.
به هر حال، یکى از مراتب محاسبه این است که بعضى از بندگان خدا توجه به غیر خدا را «در هر حالى» براى خودشان گناه مى دانند، همان طور که توجه به غیر خدا در نماز، براى مقربان گناه است و نمازهاى امثال بنده، جزو سیئات آنها به شمار مى آید.
البته مقرّبان هم درجاتى دارند، حتى انبیا(علیهم السلام) نیز در یک مرتبه نیستند و با یکدیگر فرق دارند: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ;6 بعضى از پیامبران را بر بعضى دیگر برترى بخشیدیم. بعضى از اولیاى خدا اگر توجهى به غیر او پیدا کنند آن را براى خودشان یک گناه مى دانند; زیرا همیشه در حضور خدا هستند; در حالى که ما فقط نماز را حضور در مقابل خدا مى دانیم و در حالات دیگر، به فکر کار، درس، بحث، خانه و فرزندمان هستیم. خودمان هم طمعى نداریم که در اوقات غیر نماز توجهى به خدا داشته باشیم. اما بعضى از بندگان خدا همیشه او را حاضر مى بینند; بنا به فرمایش امام راحل(رحمه الله)، عالم را محضر الهى مى دانند و همیشه خودشان را با خدا روبرو مى بینند. بنابراین اگر توجهى به غیر او پیدا کنند و قلبشان از او منصرف شود، استغفار مى نمایند. خداوند در وصف آنان مى فرماید: رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ;7 مردانى که تجارت و معامله، آنان را از یاد خدا غافل نمى سازد. این مقام بسیار عالى است. هستند در میان طلبه ها کسانى که در حین درس و بحث از یاد خدا غافل نیستند، وقتى هم که در عمق تفکراتشان هستند و مى خواهند یک مشکل علمى را حل کنند، آن جا نیز دلشان با خدا است.
1. بحارالانوار، ج 82، باب 1، روایت 36.
2. همان، ج 82، باب 4، روایت 9.
3. همان، ج 78، باب 16، روایت 138.
4. بحار الانوار، ج 84، باب 15، روایت 3.
5. نهج البلاغه با ترجمه فیض الاسلام، نامه 45.
6. بقره (2)، 253.
7. نور (24)، 27.
