این که ایمان با چه چیز ثابت مى شود و با چه از بین مى رود، مسأله اى است که از صدر اسلام مورد بحث و گفتگو بوده است. برخى مى گفتند: ممکن است انسان ایمان بیاورد و هیچ عملى هم انجام ندهد، همه گناهان را هم مرتکب شود، ولى چون ایمان آورده است به بهشت برود. این گروه به «مُرجئه» معروفند. در مقابل، برخى معتقد بودند اگر مؤمنى مرتکب گناه کبیره اى گردد «کافر» مى شود. این اعتقادى است که به خوارج نسبت مى دهند. آنها مى گفتند که ایمان همان عمل به دستورات و ترک گناهان کبیره است و از این رو، مرتکب کبیره کافر است. به همین دلیل، خوارج خون طرفداران امیرالمؤمنین(علیه السلام)را حلال مى دانستند و به نوامیسشان تجاوز مى کردند و آن همه فجایع را مرتکب شدند. حرفشان این بود که مى گفتند اینها کافر شده اند. حتى در مورد شخص حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) هم چنین اظهار مى کردند که چون ایشان حکمیّت را پذیرفته ـ و این کفر است و شرک ـ پس از اسلام خارج شده است. این نوعى برداشت انحرافى از ایمان بود.
اما به نظر ائمّه اهل بیت(علیهم السلام)، هیچ کدام از اینها درست نیست. آنان نه نظر مرجئه را قبول داشتند نه نظر خوارج را. چنین نیست که به صِرف ایمان قلبى، انسان به بهشت برود، گرچه همه عمر گناه کرده باشد: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ. وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرًّا یَرَهُ.1 این طور نیست که زندگى انسان با یک ایمان لحظه اى تمام شود و بعد مجاز باشد هر گناهى را مرتکب شود و در عین حال اصل ایمانش محفوظ باشد. بله، اگر کسى ایمانش را تا آخرین لحظه حیات حفظ کرد، در عالم آخرت، پس از این که در عرصات قیامت به اندازه گناهانش عذاب شد، اگر لیاقت شفاعت را داشت، در بعضى از مراحل، مشمول شفاعت قرار مى گیرد و به بهشت مى رود.
ایمان این هنر را دارد که اگر شخص توانست آن را تا آخرین لحظه حفظ کند، او را نجات مى دهد. اما هیچ کس نمى تواند چنین اطمینانى داشته باشد; چون ارتکاب گناهان موجب مى شود که ایمان به تدریج ضعیف شود و از بین برود و انسان باطناً کافر گردد. نمونه این افراد در زمان ما کم نیست. و با کمى دقت، مى توان آنها را شناسایى کرد. در گذشته هم بوده اند و تا آخر نیز خواهند بود; این سنّت الهى است: ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّواى أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ.2 کسانى که گستاخانه مرتکب گناه مى شوند و گناه کردن براى آنها به صورت امرى عادى درآمده و هر چقدر هم گناه کرده باشند، باکشان نیست به کفر کشیده مى شوند و تا آن جا پیش مى روند که آیات الهى را تکذیب مى کنند».
پس نه نظر مرجئه درست است که گناه هیچ تأثیرى در سعادت و شقاوت انسان نداشته باشد، و نه قول خوارج که وقتى انسان مرتکب کبیره اى شد فوراً از ایمان خارج گردد و کافر شود. اگر مؤمن حتى مرتکب گناه کبیره هم بشود خدا به او مهلت مى دهد تا توبه کند و اگر موفق به توبه نشد به اندازه همان گناهش، در عالم برزخ عذاب مى شود و اگر ایمانش محفوظ باشد در نهایت، در قیامت نجات پیدا مى کند.
1. زلزال (99)، 7ـ8.
2. روم (30)، 10.
