اکنون با توجه به نکته هایى که بیان گردید، باید ببینیم که آیا شادى از نظر اسلام امرى مطلوب است یا نامطلوب؟ در پاسخ باید بگوییم هر نوع شادى که در جهت کمال معنوى باشد مطلوب است. اگر شما بخواهید کسى را که آن قدر روحش تعالى پیدا کرده که جز با مناجات خدا و سرساییدن به آستان الهى شاد نمى شود شاد کنید، مسلّماً باید زمینه اى را فراهم کنید که او بتواند به عبادتش بپردازد. امام سجاد(علیه السلام)در یکى از مناجات هایش عرض مى کند: وَ اسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ لَذَّة بِغَیْرِ اُنْسِکَ;1 از هر لذتى که از غیر اُنس با تو بردم استغفار مى کنم، هر سرورى که جز از لقاى تو حاصل شود، براى من گناه است، از چنین شادمانى به تو پناه مى برم. کسانى آن چنان اوج پیدا مى کنند که جز در اثر اُنس با خدا و مناجات با او و نهایتاً لقاى الهى به چیزى شاد نمى شوند، اگر انسان بخواهد چنین کسانى را شاد نماید، باید کارى کند که مزاحمت ها و موانع راهشان برداشته شود و آنها در این مسیر پیشرفت کنند. چنین شادیى است که ارزش مطلق دارد; زیرا شاد کردن چنین مؤمنى براى رسیدن به مقصد خود، هیچ قید و شرطى ندارد. چون اینها جز از راه مشروع شاد نمى شوند، شادیشان هم به عبادت خدا و انس با خدا است و همیشه این شادى مطلوب است. اما شادى هاى دیگر، ممکن است شادى دنیوى باشد، اما کمک کند به این که انسان در جهت تکامل معنوى پیشرفت کند یا لااقل مبتلا به گناه نشود، مثل شادى دنیوى که دو همسر در محیط خانواده با یکدیگر دارند. این نوع شادى مستقیماً ارتباط با خدا و قیامت ندارد، التذاذى است که دو همسر در محیط خانواده از یکدیگر مى برند، اما اگر با قصد قربت انجام شود، مى تواند عبادت باشد. اگر هم قصد قربت در کار نباشد، دست کم مانع از ابتلاى به معصیت است. البته این هم مرتبه اى از عبادت است; زیرا براى جلوگیرى از ابتلاى به معصیت صورت گرفته است.
شادى هاى دنیوى که مؤمنان در زندگى خودشان دارند به این منظور است که براى انجام عبادات و وظایفشان نشاطى داشته باشند. مزاح مخصوصاً در سفر در حدى که افراط نشود و موجب لغو و اتلاف وقت نگردد و هم چنین تمسخر، توهین و اذیت دیگران را به دنبال نداشته باشد مطلوب است، تا جایى که از مستحبات بوده و در اسلام بر آن تأکید شده است. این یک شادى دنیوى است که موجب جلوگیرى از ملال، افسردگى و خستگى است و به علاوه، از چیزهایى است که مانع از انجام وظایف بعدى نمى شود. فراهم کردن وسایل چنین شادى براى دیگران و نیز شاد شدن خود انسان هم در این حد عیبى ندارد و مطلوب است.
به هر حال، ملاکْ شاد کردن مؤمن است و مؤمن از آن جهتى که مؤمن است هیچ گاه به گناه شاد نمى شود; شادى او یا مستقیماً در ارتباط با خدا است و یا براى تکامل معنوى و انجام وظایف و یا دست کم براى جلوگیرى از گناه مى باشد. البته با توجه به نکته آخر، که گفتیم مراتب ایمان افراد با یکدیگر فرق مى کند، طبیعتاً شاد کردن افراد هم فرق مى کند و این مسأله منحصر به افراد بالغ نمى باشد بلکه شامل بچه ها هم مى شود. شاد کردن مؤمنى هم که هنوز در سن طفولیت است و تازه به تکلیف رسیده ثواب دارد. شادکردن او در همان حدى است که او مى فهمد. اگر شما بخواهید وسایل شادى را در حد کسانى که در اوج معرفت هستند براى یک کودک فراهم کنید، او اصلا درک نمى کند و هیچ وقت با آنها شاد نمى شود. در هر حال، بیرون آوردن این مؤمن از افسردگى مطلوب است; زیرا افسردگى برایش ضرر دارد. البته از بین بردن حزنى که براى خدا است و باعث این مى شود که فرد در جهت انجام وظایفش موفق تر باشد، مطلوب نیست; مثلا ما نباید کسى را که در مجلس عزاى سیدالشهدا(علیه السلام)مشغول گریه است، براى این که شاد بشود به خنده بیندازیم; زیرا این مجلس اصلا براى گریه کردن و براى غمگین بودن است. این جا جاى شاد کردن نیست، این جا جایى است که گریه کردن و غمگین بودن مطلوب است. یا اگر کسى را که در نیمه شب با خدا راز و نیاز مى کند و اشکش جارى شده و در حالت حزن قرار دارد، بخندانیم، آیا کار خوبى انجام داده ایم؟! قطعاً این شادى ها مطلوب نیست و متقابلا آن حزن هایى هم که انسان را از حرکت طبیعى به سوى سعادت دنیوى و اخروى باز دارد نامطلوب است.
البته باید توجه داشته باشیم که برخى ممکن است به اتکاى اطلاق این گونه روایات، خواسته هاى نفسانى خود را ارضا کنند. انسان هایى که مى خواهند خوش گذرانى و بذله گویى کنند، بخندند و بخندانند و...، استدلال مى کنند به این که ادخال سرور به مؤمن ثواب دارد! حال آن که هر ادخال سرورى ثواب ندارد. اگر ادخال سرور در جهت تکامل باشد و لااقل موجب شود که موانع عبادت و تکامل شخص برطرف گردد و در راه انجام وظایفش نشاطى پیدا کند، مى تواند مطلوب باشد، چه خود انسان وسایل آن را فراهم کند، چه دیگران به این شادى کمک کنند.
به هر حال، واقع نگرى و واقع بینى انسان را متوجه این امر مى کند که در این دنیا گرفتارى هاى زیادى براى همه انسان ها پیش مى آید و فقط نوع، شکل و زمان آن با یکدیگر فرق مى کند; گاهى بیمارى، فقر و گرفتارى است، گاهى از دست دادن عزیزى است، گاهى هم بلاهاى اجتماعى مانند زلزله، سیل و طوفان است. مسلّماً کمک کردن به چنین کسانى که مبتلا به چنین غم و اندوه هایى شده اند و از انجام وظایف خود بازمانده اند و در نهایت، شاد کردن آنها از بهترین عبادات است. البته باید توجه داشته باشیم که شرط هر عبادتى قصد قربت است.
1. مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشرة، مناجات الذاکرین.
