مسأله مستضعف فکرى

پرسشى که در این جا مطرح مى شود این است که تکلیف کسانى که به دلیل قرار گرفتن در شرایطى خاص نمى توانند حقایق اسلام را تشخیص دهند، چیست؟ شاید تصور این حالت براى امثال من و شما خیلى آسان نباشد، اما اگر یک مقدار چشممان را بازتر کنیم خواهیم دید که اکثریت مردم روى زمین را این گونه افراد تشکیل مى دهند. شرایط بسیارى از جوامع طورى نیست که مردم همه حقایق را درک کنند. اگر خدا بر ما منت گذاشته و این معارف را به ما عنایت فرموده است تا ایمان واقعى پیدا کنیم و حقایق اسلام را بشناسیم، باید بسیار شکرگزار باشیم. بسیارى از مردم در شرایطى واقع شده اند که خیال مى کنند حقیقت آن است که آنها مى گویند و جز آن نیست. براى مثال بسیارى از فرقه هاى اسلامى در کشورهاى غیر شیعه نشین هستند که به دلیل انس زیاد با شرایط محیطى ـ اجتماعى خودشان، اصلا تصور نمى کنند راه دیگرى صحیح باشد. آنها شیعیان را مشرک مى دانند و معقتدند قرآنِ شیعیان قرآنى دیگر است، شیعیان نماز نمى خوانند و اگر هم بخوانند، چیز دیگرى است و با نماز مسلمانان تفاوت دارد! و... . حتى روایت مجعولى به این مضمون درست کرده اند که شیعه ها معتقدند جبرئیل امین خیانت کرده و به جاى این که وحى را به امیرالمؤمنین(علیه السلام) نازل کند، اشتباهى به پیغمبر(صلى الله علیه وآله) نازل کرده است! از این رو آنها ]شیعیان![ وقتى نمازشان تمام مى شود، به جاى گفتن الله اکبر، سه مرتبه مى گویند: «خان الامین»! یعنى ـ نعوذ بالله ـ جبرئیل امین خیانت کرده است! آن چنان تبلیغات گسترده اى بر ضد شیعه صورت گرفته است که اگر ما هزار بار قسم بخوریم که چنین چیزهایى واقعیت ندارد، و حتى یک نفر شیعه نیز در کشور ما چنین کارى انجام نمى دهد، آنها باور نمى کنند. چنین کسانى اصلا درصدد بر نمى آیند که ببینند تشیع حقّ است یا باطل.

اکنون فرض کنیم کسانى به دلیل قرار گرفتن در چنین شرایطى، ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را قبول نداشته باشند، و خلفاى ثلاثه را حق و حضرت على(علیه السلام) را هم خلیفه چهارم بدانند; چنین افرادى آیا بهشتى هستند یا جهنمى؟ آیا آن روایتى که مى گوید: اگر کسى ولایت ما را نداشته باشد به جهنم مى رود، شامل این افراد نیز مى شود یا خیر؟

به این گونه افراد که اصلا احتمال حقانیت مذهبى دیگر به ذهنشان نمى آید، اصطلاحاً «مستضعف» مى گویند. مستضعف، به اندازه استضعافش معاف و معذور است. البته اگر فردى در یک امر فرعى استضعاف داشت، معنایش این نیست که مستضعف مطلق است. اگر کسى فقط در بعضى از مسایل اعتقادى مستضعف باشد، به هر اندازه که حجت برایش تمام شده باشد ـ چه از راه عقل و چه از راه نقل ـ به همان اندازه مسؤول است.

بنابراین ملاک سعادت انسان ایمان است، به شرط آن که تا آخرین لحظه آن را حفظ کرده باشد. ایمان وقتى باقى مى ماند که انسان به لوازم آن ملتزم باشد، در غیر این صورت به تدریج ضعیف مى شود و از بین مى رود. حتى ممکن است خود فرد نیز متوجه نشود که کافر شده است، اما ته دلش مى بیند شک و تردید دارد و برخى از احکام الهى را نمى تواند قبول کند. عملِ تنها بدون ایمان گرچه مى تواند آثارى در دنیا داشته باشد، اما فایده اى براى آخرت ندارد.

اکنون آیا کسانى که اعتقادات صحیح و کاملى دارند; یعنى علاوه بر این که سایر اصول دین را قبول دارند، به امامت ائمه معصومین(علیهم السلام) معتقدند، اما گاهى هم مرتکب گناهى شده اند، آیا ما باید با آنها دشمن شویم و طردشان کنیم؟ تمام انسان ها که معصوم نیستند. مسلّماً تعداد معصومان از غیر معصومان بسیار کم تر است. البته اگر کسى تجاهر به فسق دارد، نباید با او معاشرت کنیم. اگر کسى داراى بعضى از صفات زشت است، خوب نیست انسان با او رفاقت کند; زیرا ممکن است خودش نیز به آن صفات زشت مبتلا گردد. اما نباید به او فحش و ناسزا بدهد، بلکه باید نسبت به او دلسوزى داشته باشد و سعى نماید او را ارشاد کند و با تضرع و زارى از خداوند بخواهد که خدا توفیقش دهد تا گناهانش را ترک و توبه کند.

در هر حال اگر کسانى ایمانشان را حفظ کنند، بالاخره به بهشت مى روند. البته این سخن بدین معنا نیست که ایمان تنها کافى است و گناه هیچ اثرى ندارد: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ. وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ;¹ هر کس به قدر ذره اى کار نیک کرده پاداش [آن را خواهد دید و هر کس به قدر ذره اى کار زشتى مرتکب شده کیفر آن را [خواهد دید.

هیچ کارى بى حساب نیست. شفاعت هم نصیب کسانى مى شود که لیاقت شفاعت را کسب کرده باشند و باید توجه داشت که ارتکاب بعضى از گناهان باعث از بین رفتن لیاقت شفاعت مى گردد. امام صادق(علیه السلام) در آخرین لحظات حیات پربرکتشان فرمودند، به اهل بیت و دوستان من بگویید: اِنَّ شَفاعَتَنا لَنْ تَنالَ مُسْتَخِفّاً بالصَّلاة;² کسى که نماز را سبک بشمارد، مشمول شفاعت ما نمى شود. بنابراین همان طور که توبه موجب آمرزیده شدن گناهان مى شود، برخى از کارهاى دیگر انسان نیز مى تواند استحقاق شفاعت برایش ایجاد کند یا قابلیت شفاعت را از وى سلب کند.

1. زلزله (99)، 7ـ8.

2. بحارالانوار، ج 82، ص 235.

ارکان ایمان

یک مسأله مهم این است که ایمان داراى چند رکن است؟ در یک جمله مى توان گفت: پذیرفتن آنچه را که پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرموده اند، از ارکان ایمان است. البته پیامبر(صلى الله علیه وآله) موارد بسیارى را بیان فرموده اند که از مهم ترین آنها همان اصول دین، یعنى توحید و نبوت و معاد است. اما بقیه آنها چیست؟ آیا مثلا اگر کسى علم دارد به این که پیغمبر(صلى الله علیه وآله) از طرف خدا، حضرت على(علیه السلام) را به خلافت منصوب کرده است ـ مثلا در غدیر حضور داشته و یا در طول زندگى پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) این مطلب را از آن حضرت شنیده است ـ اما از روى حسد، کینه، بُغض و انتقام جویى، به انکار آن پرداخته و ولایت امیرالمؤمنین(علیه السلام) را نپذیرد، با ایمان است؟

کسى با ایمان است که همه آنچه را پیامبر(صلى الله علیه وآله) از طرف خدا آورده است، قبول داشته باشد. پس اگر کسى از روى عناد، ولایت اهل بیت(علیهم السلام) را انکار کند و مثلا بگوید، چون على(علیه السلام) پدرم را در جنگ بدر کشته است، زیر بار ولایت او نمى روم، و یا از روى حسد به انکار آن بپردازد، قطعاً جهنمى است: أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً;¹ آیا حسد مىورزند با مردم به جهت آن که آنها را خدا از فضل خود برخوردار نمود که البته ما بر آل ابراهیم کتاب و حکمت فرستادیم و به آنها ملک و سلطنتى بزرگ عطا کردیم.

این که فقها مى فرمایند اگر کسى ضروریات دین را انکار کند در واقع رسالت پیامبر(صلى الله علیه وآله) را انکار کرده است، به همین مسأله باز مى گردد. البته این مسأله اختصاص به اعتقاد به امامت و یا حتى ضروریات ندارد، بلکه اگر حتى چیزى از ضروریات نباشد، اما پیامبر(صلى الله علیه وآله) آن را گفته باشد، و کسى از روى عناد آن را انکار کند، در واقع رسالت پیامبر را انکار کرده است.

انکار رسالت، به یک معنا بازگشتش به انکار ربوبیت تشریعى خدا است; یعنى حکم خدا را قبول ندارم، خدا را به حاکمیت قبول ندارم. البته این مسأله گاهى ممکن است به زبان گفته شود و گاهى هم ممکن است فقط در دل باشد. کسى که یقین دارد حکمى جزو اسلام است ـ مانند احکام مربوط به حدود، تعزیرات، اختلاف حقوق زن و مرد و... ـ اما ته دلش آن را قبول نداشته باشد، اگرچه در ظاهر مسلمان است، اما در باطن کافر است; یعنى با این که طهارتش ثابت است و با او معامله مسلمان مى شود، اما به بهشت نمى رود; زیرا شرط ورود به بهشت ایمان مطلق است. این جا است که تفاوت بین اسلام و ایمان مشخص مى شود.

بنابراین ایمان واقعى که موجب دخول در بهشت و سعادت ابدى مى شود، پذیرفتن هر چیزى است که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)از طرف خدا آورده است.

1. نساء (4)، 54.

تلازم ایمان و عمل

یک مسأله اعتقادى مهم این است که آیا ایمان و عمل هر دو، شرط سعادت هستند یا ایمان به تنهایى و یا عمل به تنهایى کافى است؟ به عبارت دیگر آیا اصل ایمان است یا عمل، یا هر دو؟

پاسخ اجمالى این سؤال این است که بدون شک از نظر قرآن کریم، عمل بدون ایمان ارزشى ندارد. اگر کسى خداوند، روز قیامت، پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصومین(علیهم السلام)را قبول نداشته باشد، هر کار خوبى هم که انجام دهد، باعث سعادت آخرتش نمى شود. اصولا کسى که اعتقادى به بهشت و جهنم و روز قیامت ندارد چگونه مى خواهد به بهشت برود؟! خداوند در قرآن کریم مى فرماید: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَراب بِقِیعَة یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً حَتّى إِذا جاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئاً وَ وَجَدَ اللّهَ عِنْدَهُ فَوَفّاهُ حِسابَهُ وَ اللّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ;¹ و آنان که کافرند، اعمالشان در مَثَل به سرابى ماند در بیابان هموار بى آب که شخص تشنه آن را آب پندارد و به جانب آن شتابد، چون بدان جا رسد هیچ آب نیابد و آن کافر، خدا را حاضر و ناظر اعمال خویش ببیند که به حساب کارش تمام و کامل برسد و کیفر کفرش بدهد [ و خدا با سرعت به حساب تمام خلایق رسیدگى مى کند.

مردم معمولاً کسانى را که کارهاى خوب زیاد و بزرگى انجام مى دهند، مثلا بیمارستان مى سازند یا پول هاى خیلى کلان خرج مى کنند، بسیار محترم مى شمارند، حال آن که شاید به دلیل عدم اعتقاد به روز قیامت و... کارهاى آنها در نظر خداوند ارزشى نداشته باشد. ممکن است بعضى بپرسند، مگر مى شود کسى که برق را اختراع کرده و امروزه مردم تمام دنیا از اختراع او استفاده مى کنند به بهشت نرود؟ پاسخ این است که از نظر قرآن اگر همین فردى که برق را اختراع کرده است، وجود خداوند، و حقانیت اسلام، پیامبر(صلى الله علیه وآله)، قرآن و ائمه اثنا عشر(علیهم السلام) نیز برایش ثابت شده باشد ولى تمام آنها را از روى عناد انکار کرده باشد، به بهشت نمى رود.

کسى که از روى عمد حقیقتى را انکار کند و با این که مى فهمد یا مى تواند بفهمد، کوتاهى کند، هر کار خوبى هم که انجام دهد، موجب سعادت اخرویش نمى شود. البته ممکن است خداوند در دنیا جزاى کار خوب او را بدهد، اما در رسیدگى به اعمال او در آخرت تأثیرى ندارد.

بنابراین از نظر اسلام و قرآن، اگر کسى ایمان نداشته باشد; یعنى معارف الهى برایش ثابت شده باشد و عمداً آنها را انکار کند، نه تنها به بهشت نمى رود، حتى بوى بهشت را هم استشمام نمى کند: «لا یَجِدُ ریحَ الجَنَّة». عکس این مطلب نیز ممکن است وجود داشته باشد; یعنى کسى که ایمان دارد اما هیچ کار خوبى انجام نمى دهد. البته شاید اصلا فرض این که کسى ایمان داشته باشد و هیچ عمل صالحى انجام ندهد، درست نباشد; چون کسى که ایمان دارد حداقل یک «الله اکبر» مى گوید، یک سجده براى خدا مى کند، در پیشگاه الهى خضوع دارد و... . معناى ایمان این است که شخص، اینها را قبول دارد و قطعاً این عقیده در زندگى او اثرى ـ هرچند محدود و کم ـ خواهد داشت. غیر ممکن است کسى به مطلبى ایمان داشته باشد ولى هیچ اثرى در زندگى او بر جاى نگذارد. اگر قبول دارد که «خدا هست»، حتى اگر لال باشد و نتواند «الله اکبر» بگوید، حداقل در دلش خضوعى براى خدا انجام مى دهد. بنابراین فرض این که کسى ایمان واقعى داشته باشد ولى هیچ عمل صالحى انجام ندهد، بسیار مشکل است. فرض معقولش مثلاً این است که نوجوانى در ابتداى رسیدن به سن تکلیف، خدا را بشناسد و ایمان بیاورد ولى به محض ایمان آوردن، از دنیا برود و فرصت نکند عمل صالحى انجام دهد.

در هر حال، ایمان به تنهایى مى تواند منشأ سعادت باشد به شرط آن که فرض صحیحى داشته باشد. ادعاى کسانى که مى گویند ایمان داریم اما در تمام عمرشان نه تنها یک کار خیر انجام نمى دهند بلکه مرتکب جنایات فراوانى نیز مى شوند، منطبق با واقعیت نیست و دروغ مى گویند. ایمان واقعى با ترک همه اعمال صالح امکان ندارد; مگر این که کسى فرصت انجام چنین اعمالى را پیدا نکرده باشد. اصل این که ایمان مى تواند منشأ سعادت بشود، فى نفسه صحیح است اما لازمه ایمان، عمل صالح است به شرط این که شرایط آن فراهم باشد و شخص فرصت داشته باشد تا عمل صالحى انجام دهد.

اما اگر لازمه ایمان، عمل صالح است و انسان مؤمن گناه نمى کند، پس چرا مؤمنان فراوانى هستند که مرتکب گناه مى شوند؟ در پاسخ به این سؤال باید بگوییم که آنها مؤمن هستند اما ایمانشان ضعیف است; یعنى وقتى شهوت و غضب بر آنها غالب مى شود، لازمه ایمان را فراموش مى کنند و مرتکب گناه مى شوند. با توجه به روایاتى که در این زمینه وجود دارد، به هنگام انجام گناه، روح ایمان از فرد مؤمن جدا مى شود و در آن لحظه مؤمن نیست ـ اما کافر هم نمى شود ـ و وقتى شهوت و یا غضبش فروکش کرد، دوباره روح ایمان برمى گردد. انسان مؤمنى که فى الجمله عمل صالحى هم انجام داده است، ولى به دلیل غلبه شهوت و غضب مرتکب گناه مى شود، اگر انجام همان گناه، موجب شود که به طور کلى معتقدات و لوازم ایمان را فراموش کند و هر روز بر گناهانش ـ آن هم گناهان کبیره ـ افزوده شود، چنین فردى در معرض کفر قرار دارد: ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّواى أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ;² سرانجام کار آنان که به آن اعمال زشت و کردار بد پرداختند این شد که کافر شده و آیات خدا را تکذیب و تمسخر کردند. طبیعى است دلى که این قدر به گناه آلوده شده است، دیگر لیاقت ایمان ندارد. ایمان چنین فردى کم کم ضعیف مى شود و بعد به طور کلى از بین مى رود و دیگر باز نمى گردد.

البته انسانى که ایمان صحیحى دارد و کار خیر هم انجام مى دهد، باز هم باید خطر را همیشه جلوى چشم خود ببیند; زیرا اگر خداى ناکرده به دلیل حبّ شهوت و شهرت و مقام، حرص دنیا، حسد و... به گناه آلوده شود، ممکن است در معرض کفر قرار گیرد. بنابراین ایمان باید بقا داشته باشد تا موجب سعادت گردد. البته هر ایمانى هم موجب سعادت ابدى نمى شود. اگر انسانى تا روز آخر عمر با ایمان باشد، اما در لحظه مرگ فاقد ایمان شود، مثل این است که از اول کافر بوده است. عکس این مطلب نیز صادق است; یعنى اگر کسى فقط لحظه آخر عمر واقعاً ایمان بیاورد، گناهان گذشته او آمرزیده مى شود.

یک فرض دیگر این است که سرنوشت اخروى انسان مؤمنى که عمل صالحى انجام داده ولى از سوى دیگر مرتکب گناهان زیادى نیز شده است و قبل از مرگ موفق به توبه نمى شود، چیست؟ چنین فردى آیا به بهشت مى رود یا به جهنم؟

در توضیح این مسأله باید بگوییم، انسان اگر قبل از مرگ موفق به توبه ـ آن هم توبه نصوح و واقعى ـ شود، همه گناهانش آمرزیده مى شود. ممکن است کسانى بگویند بیان این گونه مطالب موجب تجرى بیش تر گناه کاران مى شود; اما ما مى گوییم چه کسى مى تواند مطمئن باشد که موفق به توبه نصوح مى شود؟ در هر حال اگر موفق به توبه شد، خداوند ضمانت کرده گناهان او را بیامرزد: إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَنات وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً;³ مگر آن کسانى که از گناه توبه کنند و با ایمان به خدا عمل صالح به جاى آرند، پس خدا گناهان آنها را بدل به ثواب گرداند که خداوند در حق بندگان بسیار آمرزنده و مهربان است.

هم چنین انسانى که در مدت عمر خود کبایر را ترک کرده و تنها مرتکب صغایرى شده که به حد کبیره نرسیده است، اگر در لحظات آخر موفق به توبه نشود، خداوند او را مى آمرزد: إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَرِیماً;⁴چنان چه از گناهان بزرگى گناهان کبیره که شما را از آن نهى کرده اند دورى گزینید ما از گناهان دیگر شما درگذریم و شما را در دو عالم به مقامى بلند و نیکو برسانیم. البته این در صورتى است که سیئات و صغایر چنین فردى به حد کبیره نرسیده باشد; زیرا اصرار بر صغایر، خود گناهى است کبیره.

اما فردى که قبل از مرگ موفق نشده از گناه کبیره اش توبه کند چطور؟ بر اساس روایاتى که در این زمینه داریم، ملک الموت جان این گونه افراد را سخت مى گیرد. اگر با همان سخت گرفتن جانشان، حسابشان پاک شد، به بهشت مى روند وگرنه ممکن است مدتى در عالم برزخ معذّب بوده و فى الجمله عقاب هایى داشته باشند. این که شب اول قبر و در عالم برزخ چه معامله اى با آنها مى کنند، خدا مى داند. ممکن است حتى در محشر، ناراحتى ها، گرفتارى ها، گرسنگى ها و تشنگى هایى داشته باشند. اگر با این عقاب ها، حسابشان پاک شد، مشمول آمرزش مى شوند و به شفاعت پیغمبر(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصومین(علیهم السلام) به بهشت مى روند. البته شرط رفتن به بهشت، این است که اصل ایمانشان لطمه نخورده باشد و تا لحظه مرگ آن را حفظ کرده باشند.

البته ناگفته نماند که درباب «مرتکب کبیره» خوارج معتقد بودند اگر کسى مرتکب گناه کبیره ـ آن هم کبیره اى که خود آنها کبیره مى دانستند ـ شود، کافر است. بر این اساس بود که حضرت على(علیه السلام) را کافر مى دانستند; زیرا پذیرفتن حکمیت از سوى آن حضرت را یک گناه کبیره مى پنداشتند. آنها به دلیل همان عقاید انحرافى که داشتند شیعیان را سر مى بریدند و به زن هایشان تجاوز مى کردند. آرى، همان هایى که قائم اللیل و صائم النهار و حافظ قرآن بودند، چنین عقیده فاسدى داشتند. در هر صورت، این قول خوارج که هر کبیره اى موجب کفر مى شود، غلط است. البته اگر کسى گناه کبیره اى انجام دهد و موفق به توبه هم نشود، گرفتار عذاب الهى مى گردد اما کافر نمى شود، بلکه اگر ایمانش محفوظ مانده باشد، هر چند مرتکب کبیره اى هم شده باشد، بعد از تحمل عذاب، نهایتاً وارد بهشت مى شود. بنابراین براى رفتن به بهشت، ایمان شرط اساسى است; بدون ایمان کسى به بهشت نمى رود.

1. نور (24)، 39.

2. روم (30)، 10.

3. فرقان (25)، 70.

4. نساء (4)، 31.

تأثیر ولایت اهل بیت(علیهم السلام) در سعادت انسان; مطلق یا مشروط؟

یک مسأله اساسى که منشأ خیلى از ابهامات شده، این است که برخى گمان مى کنند چون ولایت ائمه اطهار(علیهم السلام) را قبول دارند، اگر هر گناهى را انجام دهند، آمرزیده مى شوند و از طرف دیگر اگر کسى ولایت ائمه(علیهم السلام) را قبول نداشته باشد، هر چند عبادات زیادى انجام دهد، خداوند از او نمى گذرد و به جهنم مى رود.

بر این اساس ـ و با توجه به روایات زیادى که در این باره وجود دارد ـ کسانى تصور مى کنند همین که شیعه هستند و ائمه اثنا عشر را دوست دارند، اگر گناهى نیز مرتکب شوند، مشمول شفاعت ائمه معصومین(علیهم السلام) قرار مى گیرند. آنها چنین مى پندارند که اگر بر فرض در روضه امام حسین(علیه السلام) شرکت کنند و خود را شبیه گریه کنندگان قرار دهند، با توجه به روایت: «من بکى اَوْ اَبکى اَوْ تباکى للحسین وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ»¹ همه گناهانشان آمرزیده مى شود. اگر کسى با این دید به روایت نگاه کند، از یک طرف باعث مى شود دیگر هیچ ابایى از گناه کردن نداشته باشد; زیرا فکر مى کند مثلا سینه زدن در یک شب عاشورا و تباکى براى سیدالشهدا(علیه السلام)، جبران همه گناهان او را مى کند، از سوى دیگر چنین فردى نسبت به کسانى که امامت ائمه معصومین(علیهم السلام) را قبول ندارند، بیش از حد بدبین مى شود. روایتى هم به این مضمون داریم که اگر کسى ولایت اهل بیت(علیهم السلام) را قبول نداشته باشد، اگر بین رکن و مقام عبادت کند به طورى که مثل مشک خشکیده اى شود، خداوند او را به جهنم مى برد.

صرف نظر از این که آیا سند چنین روایاتى صحیح است یا خیر، بیان چند نکته در این خصوص ضرورى است که در ادامه به آنها اشاره مى کنیم.

1. البته عین این عبارت در روایات نیامده است، ولى شبیه و مضمون آن را در روایات داریم. براى نمونه ر. ک: حاج شیخ عباس قمى، نفس المهموم، فصل دوم، ح 13 و 14.

یَا ابْنَ جندب، لا تَقُل فىِ المُذْنِبینَ مِن أَهلِ دَعْوَتِکُم اِلاّ خَیراً و اسْتَکینُوا اِلىَ اللّهِ فى تَوْفیقِهِم وَ سَلوا التوبةَ لَهُم فَکُلُّ مَن قَصَدَنا و تَوَلاّنا و لم یُوالِ عَدُوَّنا و قالَ ما یَعْلَمُ و سَکَتَ عمّا لا یَعْلَمُ اَو اَشکَلَ عَلیه فهو فى الْجَنَّةِ.

تحذیر از بدگویى نسبت به شیعیان و سفارش به سکوت از نادانسته ها

در ادامه روایت، امام صادق(علیه السلام) مؤمنان را از بدگویى نسبت به شیعیان بر حذر داشته و به ایشان سفارش مى کند که حتى اگر برخى از شیعیان گناه کار باشند، جز سخن خیر، چیز دیگرى درباره آنها نگویند، بلکه با خضوع و خشوع و التماس، دعا کنند که خداوند به آنها توفیق دهد گناهانشان را ترک و توبه کنند تا مشمول آمرزش حق تعالى قرار گیرند.

این یک دستور اخلاقى است که مؤمنان نباید به محض این که خطایى از برادران دینى خود مشاهده کردند، با آنها قطع رابطه کنند و ایشان را منحرف، غیر قابل هدایت و اهل جهنم بدانند. اگر شیعیان گناه کار هستند ولى اساس ایمان و اعتقادشان درست است، باید خالصانه برایشان دعا کنیم که خداوند توفیق توبه و ترک گناه به آنها عطا فرماید.

انسان باید نسبت به مؤمنان حُسن ظن داشته باشد; بر فرض اگر گناهى هم کرده اند، فقط همان کارشان را بد بداند و نسبت به خودشان دشمنى نداشته باشد. روایتى هم در این باره وجود دارد که مى فرماید: خداوند کسانى را که مؤمن هستند و ایمانشان را حفظ مى کنند دوست دارد; اگر آنها کار بدى بکنند، خداوند همان کار بدشان را دشمن مى دارد، اما خودشان را دشمن نمى دارد. بر عکس، اگر کسانى از ریشه فاسد بوده و عقایدشان درست نباشد، اگر کار خوبى هم انجام دهند، خداوند کار خوبشان را دوست مى دارد اما خودشان را دوست نمى دارد.

ما نیز باید نسبت به دیگران این گونه باشیم; اگر کسى مؤمن و اعتقادش صحیح است، باید او دوست داشته باشیم، اگر گناهى هم مى کند، آن گناهش را دشمن بداریم و دعا کنیم خداوند به او توفیق دهد گناهش را ترک کند و آمرزیده شود.

حضرت در ادامه مى فرماید: هر کس سراغ ما بیاید و ولایت ما را پذیرفته و ولایت دشمنان ما را نپذیرفته باشد، به این شرط که هر چه مى داند بگوید و از گفتن چیزهایى که نمى داند پرهیز کند و در زمینه هایى که برایش مشکل و مشتبه است سکوت نماید، مشمول شفاعت ما شده و به بهشت مى رود.

بر این اساس، اگر از شخصى سؤالى پرسیده شود که نسبت به آن علم ندارد، باید سکوت کند و از اظهار نظر خوددارى نماید. بسیارى از افراد هستند که وقتى مسأله اى مطرح مى شود، بدون این که درباره آن علم داشته و تحقیق کرده باشند، به انکار آن مى پردازند، در حالى که دلیل انکار خود را نیز نمى دانند. انسان مؤمن باید این شجاعت را داشته باشد که اگر در مسایل دینى و غیر آن از او سؤالى شد با صراحت بگوید: «نمى دانم; از کسى که تحقیق بیش ترى در این زمینه کرده و متخصص تر است بپرسید. از سوى دیگر، کسانى که درباره موضوعى خوب تحقیق کرده اند و نسبت به آن علم و آگاهى دارند، باید محکم و استوار روى حرفشان بایستند و از آن دفاع نمایند.